Η πρώτη δολοφονική απόπειρα κατά του Ελευθέριου Βενιζέλου έγινε στο Παρίσι από δύο απότακτους αξιωματικούς, την ώρα που ο ελληνισμός γιόρταζε την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, με την οποία στην Ελλάδα παραχωρήθηκαν τα νησιά του Αιγαίου μαζί με τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος (εκτός από τη Ρόδο), και η ανατολική και δυτική Θράκη εκτός από την Κωνσταντινούπολη και τα Στενά. Η περιοχή της Σμύρνης έμενε υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου, αλλά θα διοικούνταν από Έλληνα Αρμοστή ως εντολοδόχο των Συμμάχων, και θα μπορούσε να προσαρτηθεί στην Ελλάδα μετά από πέντε χρόνια με δημοψήφισμα. Μια συνθήκη που επικυρώθηκε μόνο από το ελληνικό κοινοβούλιο και γι’ αυτό δεν εφαρμόστηκε ουσιαστικά ποτέ.
- Γράφει ο Τάκης Κάμπρας
Εκείνη την περίοδο, στην Ελλάδα επικρατούσε εμφυλιοπολεμική κατάσταση μεταξύ των δύο αντίπαλων παρατάξεων, βασιλικών και βενιζελικών. Η βενιζελική παράταξη, που βρισκόταν στα πράγματα (Ιούλιος 1917-Νοέμβριο 1920), σε αντίποινα για όσα υπέστη από τους μισητούς της αντίπαλους, επέβαλε στρατιωτικό νόμο στη χώρα. Επιπλέον, εξόρισε όλους τους πολιτικούς αντιπάλους στην Κορσική και σε νησιά του Αιγαίου και αποστράτευσε ή έθεσε σε διαθεσιμότητα 1.500 στρατιωτικούς. Έτσι, από τη μια μεριά οι βενιζελικοί πανηγύριζαν για όσα πέτυχε ο Βενιζέλος στη Γαλλία, ενώ από την άλλη πλευρά οι βασιλικοί επιζητούσαν να διώξουν το καθεστώς Βενιζέλου και να εκδικηθούν για όσα είχαν υποστεί.
Στις 30 Ιουλίου του 1920, ο Ελευθέριος Βενιζέλος βρισκόταν στο Παρίσι. Ακριβώς δυο ημέρες μετά τη «Συνθήκη των Σεβρών», που δημιούργησε -έστω και για μικρό χρονικό διάστημα- την Ελλάδα «των δυο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Ο Βενιζέλος επέστρεφε από την ιστορική διαπραγμάτευση και συμφωνία, μεταφέροντας χαρμόσυνα νέα. Η ελληνική αντιπροσωπεία στο Παρίσι, με επικεφαλής τον ίδιον, ετοιμαζόταν να επιβιβαστεί στο Οριάν Εξπρές, στο σταθμό της Λυόν του Παρισιού, με προορισμό το λιμάνι της Μασσαλίας. Εκεί, τους περίμενε η θαλαμηγός του Έλληνα εφοπλιστή Εμπειρίκου, για να τους μεταφέρει στον Πειραιά. Η ελληνική αντιπροσωπεία δεν πτοήθηκε από τις φήμες που κυκλοφορούσαν για νέα απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου.
Στον σταθμό Λυών του Παρισιού, όμως, δέχθηκε δολοφονική επίθεση από απότακτους βασιλόφρονες αξιωματικούς. Ο υποπλοίαρχος Απόστολος Τσερέπης και ο υπολοχαγός Γεώργιος Κυριάκης τον πυροβόλησαν δέκα φορές, τραυματίζοντάς τον μόνο στο δεξί χέρι. Στην Αθήνα η είδηση δεν έφτασε σαν απόπειρα δολοφονίας αρχικά, αλλά σαν δολοφονία. Την επόμενη μέρα οι βενιζελικοί ξεκίνησαν μια σειρά βίαιων πράξεων. Φανατισμένες παρακρατικές ομάδες επιτέθηκαν σε αντιπολιτευτικές εφημερίδες, όπως η Καθημερινή και ο Ριζοσπάστης, αλλά και σε τυπογραφεία και θέατρα (όπως σε εκείνο της Μαρίκας Κοτοπούλη) και τα κατέστρεψαν.
Την προηγούμενη μέρα της απόπειρας, 29 Ιουλίου, ο Τσερέπης είχε πάρει τηλεγράφημα από την Αθήνα από τον αξιωματικό Θ. Σκυλακάκη. Με αυτό του έδινε το πράσινο φως να προχωρήσει στην δολοφονική ενέργεια την επόμενη μέρα, 30 Ιουλίου, καθώς τότε είχε καθοριστεί να γίνει πραξικόπημα στην Αθήνα. Το πραξικόπημα είχε σχεδιαστεί να πραγματοποιηθεί στις 11 το πρωί της 30ής Ιουλίου από τους Ν. Δημητρακόπουλο, Γ. Χρηστάκη-Ζωγράφο, Γ. Γαβαλιά, Θ. Σκυλακάκη και τον ναύαρχο Καββαδία. Στη συνομωσία μετείχε και ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων, Σπυρίδων Βλάχος. Οι Γαβαλιάς, Σκυλακάκης και Καββαδίας στρατολόγησαν και τους εκτελεστές του Βενιζέλου και τους έστειλαν στο Παρίσι από τον Μάιο, για να προετοιμαστούν.
Τελικά, το πραξικόπημα δεν πραγματοποιήθηκε, αφού οι ελληνικές αρχές συνέλαβαν, πριν να εκδηλωθεί το κίνημα, τους πραξικοπηματίες.
Ο Βενιζέλος φτάνει στο σταθμό και διασχίζει την αίθουσα υποδοχής των αποσκευών. Στην έξοδο υπήρχε μια τετράγωνη πλατφόρμα. Εκεί, τον περίμεναν οι δύο επίδοξοι δολοφόνοι, ντυμένοι με ρεντιγκότα και ημίψηλο, έτσι που εύκολα θα μπορούσες να τους περάσεις για διπλωμάτες. Όταν ο πρωθυπουργός έφτασε στα 15 μέτρα, πρώτος πυροβόλησε δύο φορές ο Γ. Κυριάκης και τον τραυμάτισε στο χέρι. Ένας Γάλλος αστυνομικός όρμησε καταπάνω στον απόστρατο αξιωματικό και η φρουρά του Βενιζέλου τους συνέλαβε.
Η συνοδεία του πρωθυπουργού πλησιάζει τον Βενιζέλο, ο οποίος είναι ήρεμος, αλλά χλωμός. Λέει ότι δεν έχει κάτι σημαντικό, αλλά αυτοί τον ξαπλώνουν στον πάγκο αποσκευών, στη συνέχεια με φορείο τον τοποθετούν στο αυτοκίνητο του κ. Ρωμάνου και από κει στο νοσοκομείο της οδού Ζορζ Μπιζέ. Εκεί εγχειρίστηκε με επιτυχία, καθώς του αφαιρέθηκε η σφαίρα από τον δόκτορα Ντεμαρέ.
«Ουδέν πρόσταγμα ηκούσθη»
Η εφηµερίδα «Σκριπ», που αποτελούσε φιλοβασιλικό όργανο, μετέφερε τη μαρτυρία ενός Ρώσου συνταγματάρχη (Ιγκορ Λεµπέντιεφ), ο οποίος, περιµένοντας το τράµ, παρακολούθησε τυχαία τη δολοφονία ενός ανθρώπου στα Ιλίσια, όπως είπε στον συντάκτη της εφηµερίδας, χωρίς να γνωρίζει ότι πρόκειται για το στέλεχος του Λαϊκού Κόµµατος, Ίωνα ∆ραγούµη. Η αφήγηση είχε ως εξής: «Περί την 4ην απογευµατινήν ανέµενον µεθ’ οµάδος εκ τριών ή τεσσάρων προσώπων την άφιξiν του τραµ, παρά την γωνίαν της λεωφόρου Κηφισίας και της οδού Ιωάννου Παπαδιαµαντοπούλου, πλησίον του υπ’ Αριθµ. 907 στύλου των ηλεκτρικών συρµάτων. Την προσοχήν µου επέσυρε οµάς στρατιωτικών αγόντων εν συνοδεία έναν πολίτην καλού παρουσιαστικού και βαδίζοντος µετά πολλής αξιοπρέπειας. ∆εξιόθεν και αριστερά αυτού εβάδιζον δύο στρατιώται, δεκάς δ’ ετέρων στρατιωτών είπετο εκ του σύνεγγυς. Πάντες έφερον τυφέκια. Μόλις το απόσπασµα επλησίασεν εις τον υπ’ Αριθµ. 905 στύλον του τραµ, µετέβαλε κατεύθυνσιν προς τα αριστερά και εσταµάτησε παρά το πεζοδρόµιον, άφησαν τον αιχµάλωτον πολίτην επί του πεζοδροµίου, εις απόστασιν τεσσάρων περίπου βηµάτων. Οι στρατιώται, αφού εσταµάτησαν, επυροβόλησαν: ερρίφθησαν υπ’ αυτών περί τους δέκα πυροβολισµούς. Ουδέν πρόσταγµα ηκούσθη. Ο πυροβοληθείς πολίτης έπεσε άπνους, χωρίς να βγάλη κραυγήν, χωρίς να είπη τι».
Στον αντίποδα, οι φιλοβενιζελικές εφημερίδες παρουσίασαν µια διαφορετική εκδοχή του γεγονότος. Στη δεύτερη έκδοση της «Εµπρός» υπήρχε κείμενο στην τέταρτη και τελευταία σελίδα µε τίτλο «Πώς εφονεύθη ο Ιων ∆ραγούµης», που ανέφερε τα εξής: «Κατ’ επισήµους πληροφορίας ο θάνατος του Ιωάννου ∆ραγούµη εγένετο ως εξής: Επανερχόµενος ούτως εκ Κηφισσίας επ’ αυτοκινήτου όπου κατάτινας πληροφορίας είχε συνοδεύσει την δίδα Μαρίκαν Κοτοπούλη, και ενώ διήρχετο εις τους Αµπελοκήπους, παρά την έπαυλην Θων συνελήφθη υπό οµάδος πολιτών, απειλούντων να τον λυντσάρωσι. Προς σωτηρίαν του έσπευσε περίπολος στρατιωτών του τάγµατος Ασφαλείας. Τον πρώτον πλησιάσαντα αυτόν εκ των στρατιωτών, ο ∆ραγούµης απεπειράθη να πυροβολήση διά πιστολίου, αλλ’ ο στρατιώτης προλάβων τον ελόγχισε. Μετά τινα λεπτά µεταφερθείς εις το Β’ Στρατιωτικόν Νοσοκοµείον απέθανε. Εκείθεν µεταφέρθη εις το Νεκροταφείον».
Ο «Ριζοσπάστης», που ξανακυκλοφόρησε στις 9 Αυγούστου, αφού αποκαταστάθηκαν οι ζηµιές από την επίθεση που δέχθηκαν τα γραφεία του, ανέφερε τα ακόλουθα: «Παρά τας ποικίλας µυθιστορηµατικάς εκδόσεις των βενιζελικών εφηµερίδων περί των λεπτοµερειών της δολοφονίας του ∆ραγούµη, αυτό το αποτέλεσµα των ανακρίσεων εµφανίζει τους συνοδεύσαντες αυτόν στρατιώτας ως τους πραγµατικούς φονείς του. Πράγµατι ο δυστυχής ∆ραγούµης, συλληφθείς ενώ κατήρχετο επ’ αυτοκινήτου εκ Κηφισσίας και παραδοθείς εις έναν λοχία της ασφαλείας και στρατιώτας όπως οδηγηθή -άγνωστον διατί πεζή- εις το φρουραρχείον, εσφάγη υπ’ αυτών καθ’ οδόν». Στην κηδεία του ∆ραγούµη δεν ήταν η σύντροφός του, Μαρίκα Κοτοπούλη, αφού για µερικές ηµέρες οι φίλοι του ζευγαριού δεν της έλεγαν την αλήθεια, καθώς ανησυχούσαν για την εύθραυστη ψυχολογική της κατάσταση».
Το τηλεγράφημα Βενιζέλου
Μόλις ο Ελευθέριος Βενιζέλος ενηµερώθηκε για το θλιβερό γεγονός στην κλινική του Παρισιού, που νοσηλευόταν τραυματίας, από τη δολοφονική απόπειρα εναντίον του, έγινε έξαλλος. ∆εν πίστευε ότι οι οπαδοί του θα έφταναν σε αυτό το σηµείο. Τηλεγραφεί αµέσως στον πατέρα του θανόντος: «Μανθάνω µετά της πλέον οδυνηράς συγκινήσεως το δυστύχηµα το οποίον σας πλήττει και σας παρακαλώ, καθώς και την οικογένειάν σας, να δεχθήτε την έκφρασιν της βαθείας µου συµπαθείας. ∆εν δύναµαι να λησµονήσω τας υπερόχους υπηρεσίας τας οποίας ο υιός σας προσέφερεν από της νεότητός του προς την Πατρίδα. Ετρεφον ανέκαθεν την ελπίδα, ότι εν τω µέλλοντι θα ηδύνατο να παράσχη και πλέον επιφανείς εισέτι. Ο φρικώδης θάνατός του µε βυθίζει εις λύπην».
Τα πνεύματα ηρέμησαν κάπως μονάχα μετά την άφιξη του Βενιζέλου στην Ελλάδα. Στις 25 Αυγούστου η Βουλή των Ελλήνων τον ανακηρύσσει µε ψήφισµά της «ευεργέτη και σωτήρα της Πατρίδος». Την επόµενη µέρα θα συζητηθεί στην Εθνοσυνέλευση µεταξύ άλλων και η δολοφονία του ∆ραγούµη, όπου η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων θα επιχειρήσει να ψελλίσει µια έµµεση και µόνο συγνώµη.
Αναζητώντας τα πρακτικά εκείνης της ηµέρας (συνεδρίασις ΟΒ’ της 26ης Αυγούστου 1920) βρήκαµε ότι ο πρόεδρος της Βουλής και µετέπειτα πρωθυπουργός Θεµιστοκλής Σοφούλης είχε πει µεταξύ άλλων τα εξής: «[…] ∆υστυχώς όπως υπήρξε τραγικός ο θάνατός του, υπήρξε τραγική εν µέρει και η ζωή του, ήτις δεν ηδυνήθη να περιφρουρήση και να κρατήση την ψυχήν του απρόσιτον εις τα στιγµιαία πάθη των κοµµατικών αγώνων».
Όταν, μάλιστα, ο πρόεδρος του Κόµµατος Προοδευτικής Ενώσεως, Κωνσταντίνος Ζαβιτσιάνος, πρότεινε να συνταχθεί ψήφισµα και να εκδοθεί ανακοίνωση του Σώµατος «εις την οικογένειαν του µεταστάντος και διά του οποίου να εκφράζωµεν την λύπην ηµών την βαθυτάτην διά τον τρόπον µε τον οποίον εφονεύθη και συγχρόνως ήθελον παρακαλέση την Κυβέρνησιν να γνωρίση προς την Βουλήν τίνα µέτρα ελήφθησαν για την ικανοποίησιν του δικαίου και της κοινής γνώµης», ο πρόεδρος της εθνικής αντιπροσωπείας το ξέκοψε απότοµα µε µία και µόνο φράση: «Η λύπη της Βουλής εξεφράσθη ήδη κ. βουλευτά».
Οι δύο επίδοξοι δολοφόνοι του Βενιζέλου καταδικάστηκαν τον Ιανουάριο του 1921 από τη γαλλική δικαιοσύνη σε ποινή φυλάκισης πέντε (5) ετών, αλλά αφέθηκαν ελεύθεροι το 1923.
Δεν εκλέχθηκε ούτε βουλευτής
Στις 14 Σεπτεμβρίου εορτάστηκε µε λαμπρότητα στο Παναθηναϊκό Στάδιο η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών και ο Βενιζέλος, επωφελούµενος της µεγάλης δηµοφιλίας που πίστευε ότι είχε, προκήρυξε εκλογές για τις 25 Οκτωβρίου. Δεκατρείς, όμως, μέρες πριν τη διεξαγωγή τους, πεθαίνει αιφνιδιαστικά σε ηλικία µόλις 27 ετών ο βασιλιάς Αλέξανδρος Α’ από σηψαιµία εξαιτίας… δαγκώµατος µαϊµούς.
Τελικά, οι κάλπες στήθηκαν την 1η Νοεµβρίου και αποτέλεσαν κόλαφο για τον πρωθυπουργό. Το Κόµµα Φιλελευθέρων, του οποίου ηγούνταν, απέσπασε µεν το 50,31% των ψήφων, αλλά εξαιτίας του εκλογικού συστήµατος έλαβε µόνο 110 έδρες. Στον αντίποδα, η Ηνωµένη Αντιπολίτευση, ένας συνασπισµός όλων των υπολοίπων κοµµάτων, πήρε µεν 49,36%, αλλά κατέλαβε 260 έδρες στο Κοινοβούλιο επί συνόλου 370.
Τα ποσοστά καταδεικνύουν τον διχασµό που υπήρχε µεταξύ των ψηφοφόρων. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν θα καταφέρει να εκλεγεί ούτε καν βουλευτής. Με νόθο, όπως καταδεικνύεται, δηµοψήφισµα, που πραγµατοποιήθηκε δέκα ηµέρες αργότερα, ο εξόριστος Κωνσταντίνος Α’ επανήλθε στον θρόνο. Για την ιστορία, οι δύο επίδοξοι δολοφόνοι του Βενιζέλου καταδικάστηκαν τον Ιανουάριο του 1921 από τη γαλλική ∆ικαιοσύνη σε ποινή φυλάκισης 5 ετών, αλλά αφέθηκαν ελεύθεροι το 1923. Εν συνεχεία, αµφότεροι βρήκαν προστασία στην αντιβενιζελική παράταξη. Μάλιστα ο πρίγκιπας Χριστόφορος προσέλαβε τον Τσερέπη ως… διαχειριστή της περιουσίας του, ενώ ο πρωθυπουργός Παναγής Τσαλδάρης πρότεινε το 1933 τον Κυριάκη για… νοµάρχη!
Η δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη
Το γεγονός, όμως, που σημάδεψε την ημέρα, ήταν η δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη, του επικεφαλής της αντιπολίτευσης. Η σύντροφός του, Μαρίκα Κοτοπούλη, τον προέτρεψε να μην φύγει από το σπίτι στην Κηφισιά ή να πάει από άλλο δρόμο. Ο Δραγούμης, όμως, που βιαζόταν να κλείσει την ύλη του περιοδικού του «Πολιτική Επιθεώρησις», πήρε τον συνηθισμένο δρόμο προς το Κέντρο.
Όταν το αυτοκίνητό του έφτασε στον Κόμβο των Αμπελοκήπων, οι στρατιωτικές δυνάμεις της προσωπικής φρουράς του Βενιζέλου τον σταμάτησαν και του είπαν να κατέβει. Μετά από διαβουλεύσεις με τον στενό συνεργάτη του Βενιζέλου, Εμμανουήλ Μπενάκη, και τον επικεφαλής του Τάγματος Ασφαλείας, Παύλο Γύπαρη, ο Δραγούμης οδηγήθηκε σε ένα άγνωστο μέρος με την συνοδεία στρατιωτικού αποσπάσματος. Σύμφωνα με αυτόπτη μάρτυρα, στη γωνία των οδών Βασιλίσσης Σοφίας και Παπαδιαμαντοπούλου, ο Δραγούμης έπεσε νεκρός από πυροβολισμούς των στρατιωτών στις 4 το απόγευμα.
Η κηδεία του έγινε την επόμενη μέρα, με τις φιλοβενιζελικές εφημερίδες να αναφέρονται στην απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου και πολύ λιγότερο στη δολοφονία του Δραγούμη. Στις 17 Αυγούστου, ο Βενιζέλος έφτασε με το «θωρηκτό Αβέρωφ» μέσα σε επευφημίες. Οκτώ ημέρες αργότερα, η Βουλή τον ανακήρυξε «Ευεργέτη και Σωτήρα της Πατρίδος». Την επόμενη, κάποιοι ψέλλισαν συγνώμη για τον Δραγούμη από το κόμμα του. Σχεδόν έναν μήνα μετά.
Στις 14 Σεπτεμβρίου, η «φιέστα» για τη «Συνθήκη των Σεβρών» στήθηκε στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Ο Βενιζέλος γνώριζε την δημοτικότητά του και προκήρυξε εκλογές για τον Νοέμβριο. Προς έκπληξη όλων και παρόλο που πήρε περισσότερες ψήφους, έχασε πανηγυρικά τις εκλογές λόγω της κατανομής των βουλευτικών εδρών. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν εκλέχθηκε ούτε βουλευτής. Οι δράστες της απόπειρας στο Παρίσι καταδικάστηκαν σε πέντε χρόνια φυλάκισης στην Γαλλία και μετά από δυο χρόνια, ζήτησαν από τον Βενιζέλο να μεσολαβήσει ώστε να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Οι δυο κατάδικοι αποφυλακίστηκαν και επέστρεψαν στην Αθήνα.
Η δίκη για την δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη ήταν πιο περίπλοκη. Στο εδώλιο έκατσε ο Εμμανουήλ Μπενάκης, πατέρας του μεγάλου έρωτα της Πηνελόπης Δέλτα. Αλλά αθωώθηκε. Ο Γύπαρης βρισκόταν εκτός Ελλάδος και οι μόνοι που καταδικάστηκαν ήταν οι στρατιώτες.
