Ο Θανάσης Αλευράς μίλησε στην Μαρία Ανδρέου για το περιοδικό «Enjoy».
Tι σας έκανε να δώσετε το πράσινο φως για μια… all star συμμετοχή σας στο «YFSF»; Βάζετε στοίχημα με τον εαυτό σας και με τα ελληνικά και παγκόσμια αστέρια της μουσικής;
Παρόλο που την τηλεόραση την κοιτάζω με μια καχυποψία, αυτό το μουσικό σόου μού άρεσε πάρα πολύ από την πρώτη φορά που πήρα μέρος σε αυτό. Κάτι μίλησε μέσα μου. Την δεδομένη στιγμή θα έλεγα κιόλας το «YFSF» είναι ένα μεγάλο δώρο για μένα. Μέσα σε αυτή την άχαρη, αγέλαστη, βαριά εποχή της πανδημίας του Covid-19, το «YFSF» ήρθε να με ξαναβάλει σε μια περιπέτεια, σε ένα ανταγωνιστικό ταξίδι με τον ίδιο μου τον εαυτό, αφού ανακαλύπτω κάθε φορά καινούργια πράγματα για μένα, και μάλιστα εκπλήσσομαι όταν μπορώ και τα κάνω κιόλας. Και η μίμηση είναι πολύ διαφορετική από την επιθεώρηση, την κωμωδία, το δράμα. Εκεί μπορείς να «τραβήξεις» τους ρόλους που υποδύεσαι. Πας χέρι χέρι με τον σκηνοθέτη και τους αναλύεις, τους σχολιάζεις. Εδώ καλείσαι να μιμηθείς ανθρώπους με ζωντανή ψυχή. Υπαρκτά πρόσωπα. Εδώ έπρεπε να μπω στα πόδια της Βίσση και της Ζοζεφίν, και αυτό ήταν μια υπέροχη πρόκληση για μένα.
Ποιον καλλιτέχνη θέλετε να υποδυθείτε στα επόμενα επεισόδια;
Α, έχω κάνει ήδη από τώρα στην παραγωγή την πρότασή μου. Θέλω να υποδυθώ τον Ντίνο Ηλιόπουλο. Να υπερβώ τον εαυτό μου και να χορέψω ωραία μαζί του.
Σας έχει πάρει κάποιος καλλιτέχνης, μετά την εμφάνισή σας, να σας πει «μπράβο, με έκανες τέλειο» ή «τέλεια»;
Σχεδόν όλοι, από ό,τι θυμάμαι, και από την πρώτη συμμετοχή μου στο «YFSF». H Bίσση, μάλιστα, ανέβασε την επόμενη ημέρα και βιντεάκι από τη συμμετοχή μου. Και ο Πασχάλης και ο Θηβαίος με είχαν πάρει ευγενικά τηλέφωνο και με είχαν ευχαριστήσει, γιατί έβγαλα το «art», το καλλιτεχνικό κομμάτι τους. Εντάξει, είναι αστείο να πει κανείς ότι θα βγάλω τη γυναίκα Βίσση – δεν γίνεται. Αυτό όμως που μπορεί να επιτευχθεί είναι να μιμηθώ κινήσεις και φωνή.
Το τραγούδι για τον Έλληνα τι είναι; Ποτέ δεν έκλεισαν τα θέατρα και τα κεντράκια στην Ελλάδα, ούτε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ούτε στη χούντα. Μπορεί τώρα, στην πανδημία, το θέατρο και το τραγούδι να είναι ξεκομμένα από την κοινωνία;
Το τραγούδι για τον άνθρωπο, παγκοσμίως θα έλεγα, όχι μόνο για τον Ελληνα, είναι η πρώτη τέχνη που χτυπά απευθείας στην καρδιά. Το θέατρο απαιτεί πολιτισμό. Το τραγούδι, όμως, βγαίνει αυθόρμητα από τη φωνή μας. Θα έλεγα ότι τραγούδι είναι η έκφραση και η φωνή της ψυχής. Η τέχνη έχει για τον άνθρωπο μια παρηγορητική δύναμη. Η τέχνη είναι το πνευματικό μας φαγητό. Τα τραγούδια ενός λαού μπορεί να αντικατοπτρίζουν και μια ολόκληρη εποχή. Μιλάμε για τραγούδια της ξενιτιάς, της επανάστασης, της φτώχειας.
Είπατε τη μαγική λέξη: επανάσταση. Γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, από την Εθνική μας Παλιγγενεσία. Πραγματικά, τον νιώθετε αυτόν τον εορτασμό;
Πώς να τον νιώσω κλεισμένος σπίτι μου; Γιορτάζω τους αγώνες των προγόνων μου για ελευθερία 200 χρόνια μετά κλεισμένος στο σπίτι μου εδώ και 9 μήνες; Αφού ζούμε μια αλλεπάλληλη καραντίνα. Καθώς περνάει ο καιρός και νιώθω ότι χάθηκε όλο το 2020, πιστεύω ότι έτσι θα χαθεί και το 2021. Βλέπω ορίζοντα το καλοκαίρι του 2022 ή την αυγή του 2023. Σκέφτομαι ότι όλη αυτή την ιστορία της πανδημίας κάποιοι τη χειρίστηκαν με μεγάλη ανικανότητα. Τη φτώχεια που θα ξεσπάσει θα την πληρώσουν όλοι οι κλάδοι. Αν από ανικανότητα παίρνονται συνεχώς παράλογα μέτρα, μπορώ και να το συγχωρήσω. Αν όμως υπάρχει πρόθεση πίσω από όλο αυτό, που είναι η εξαθλίωση του κόσμου, τότε δεν νομίζω ότι ούτε εγώ μπορώ να τη συγχωρήσω ούτε ο κόσμος.
Πώς τα βγάζουν πέρα οι καλλιτέχνες; Οικονομικό τσουνάμι έχει πλήξει τον πολιτισμό… Μπορούν να επιβιώσουν οι άνθρωποι του πολιτισμού; Και τι κάνει, επιτέλους, αυτό το υπουργείου Πολιτισμού σε μια χώρα που γέννησε το θέατρο και τον πολιτισμό, τη «βαριά βιομηχανία» μας, όπως έλεγε η Μελίνα Μερκούρη;
Είμαι 42 χρονών. Ενας ολοκληρωμένος άνθρωπος. Δεν έχω και δεν αισθάνομαι κανέναν φόβο να σας πω ότι, με εξαίρεση τη Μελίνα Μερκούρη, κανένας υπουργός Πολιτισμού δεν έβαλε σε προτεραιότητα τον πολιτισμό στη χώρα μας όχι μόνο ως μεγάλη «μπίζνα» και επένδυση, αλλά και ως κουλτούρα για τον λαό. «Σε τι μας χρησιμεύει ο πολιτισμός;» θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς. Στη συνειδητότητα, στην ενσυναίσθηση μεγάλων ιδεών, όπως η αγάπη, η ελευθερία, η παιδεία. Το σύστημα θέλει να εδραιωθούν αυτές οι ιδέες στον λαό; Τους συμφέρει ή τις φοβάται; Προφανώς και τις φοβάται. Γιατί η τέχνη ξεσηκώνει και ξετυφλώνει τον κόσμο. Η Λίνα Μενδώνη είναι μια ανίκανη υπουργός Πολιτισμού. Είναι υπάλληλος στο ΥΠΠΟ. Απλή διαχειρίστρια. Σύσσωμος ο κλάδος των καλλιτεχνών δεν τη θέλει σε αυτή τη θέση, και αυτή δεν παραιτείται. Σε άλλες χώρες, σε άλλους πολιτισμούς, κάποιοι υπουργοί παίρνουν την ευθύνη και κάνουν πολιτικό χαρακίρι – παραιτούνται. Αυτή η απαίτηση, να φύγει η συγκεκριμένη υπουργός Πολιτισμού από αυτή τη θέση, είναι υπερκομματική. Το ότι δεν φεύγει κάτι έχει αρχίσει να μυρίζει και να βρομάει.
Διανύουμε μια από τις πιο δύσκολες εποχές στην παγκόσμια Ιστορία. Οικονομική κρίση, φανατισμός, εστίες πολέμων, πρόσφυγες, πανδημία. Μια νέα πραγματικότητα. Από πού να κρατηθούμε;
Από το «διά ταύτα». Από τον πολιτισμό μας. Η τέχνη θα μας σώσει!
Πώς νιώθει ένας ηθοποιός με κλειστά τα θέατρα εδώ και έναν χρόνο; Είναι δυνατόν το θέατρο να μη λειτουργεί;
Φιμωμένος. Το θέατρο δεν υπάρχει, γιατί οι κλειστοί χώροι έκλεισαν. Στο «τσακ» έχουμε γλιτώσει τη λογοκρισία των τραγουδιών. Αλλά η παγκόσμια νέα τάξη πραγμάτων από την τέχνη και πάλι θα το βρει. Από αυτήν που φοβάται. Η χώρα που γέννησε ποιητές, τον Ρίτσο, τον Σεφέρη, τον Ελύτη, που έδωσε στην ανθρωπότητα ποιητικά αριστουργήματα βραβευμένα με Νόμπελ, έχει γλώσσα πολύ δυνατή και δεν μπορεί να σωπάσει. Ο λαός μας έχει μάθει να επιβιώνει με φακές και να ακούει Μπιθικώτση. Οσο πολεμούν την τέχνη, από εκείνη θα το βρίσκουν. Γιατί η μουσική και ο στίχος κατεβάζουν τον κόσμο στους δρόμους, τους δυναμώνει την ψυχή και τους δίνει θάρρος. Οι μεγάλοι ποιητές δεν πέθαναν, οι μεγάλοι συγγραφείς δεν πέθαναν και θα κατέβουν στους δρόμους. Ο λόγος και ο ήχος επαναπροσδιορίζουν πάντα τον άνθρωπο και την Ιστορία του. Το καλοκαίρι έρχεται και οι θεατρικές παραστάσεις θα βγουν πάλι σε περιοδεία. Και τότε οι ηθοποιοί θα μιλήσουμε ξανά. Γιατί ένα είναι το σίγουρο: ότι θα μιλήσουμε, και θα μιλήσουμε ηχηρά.
Με το κίνημα #metoo και το #eimaste oloi mazi των καλλιτεχνών βγήκαν πολλά στο φως. Οι σεξουαλικές παρενοχλήσεις στο θέατρο, η λεκτική, η ψυχολογική βία, όταν κάθε γυναίκα, κάθε άντρας ηθοποιός πάει να πιάσει δουλειά για να ζήσει και να δημιουργήσει, δεν είναι βαθιά ανήθικες; Ολη η κοινωνία λέει «μπράβο» στις γυναίκες που μίλησαν και έκαναν τις καταγγελίες, για να συνετιστούν στο μέλλον οι επόμενοι που θα θελήσουν να κάνουν κάτι τέτοιο. Βαθιά κάθαρση ήρθε στον χώρο σας.
Η κατάχρηση εξουσίας δεν υπάρχει μόνο στην τέχνη – υπάρχει σε όλη την κοινωνία. Η κοινωνία μας είναι ένας οργανισμός ο οποίος νοσεί. Εφτασε λοιπόν η στιγμή που έσπασε το σπυρί και το απόστημα για να θεραπευτεί ο οργανισμός. Επρεπε να αφαιρεθεί το πύον για να αρχίσει η ίαση του οργανισμού. Το κίνημα #metoo, ιστορικά, είναι κάτι πολύ δυνατό και δεν υπάρχει προηγούμενό του. Θυμωμένοι άνθρωποι, τραυματισμένοι, κακοποιημένοι μίλησαν με σκοπό μια καλύτερη, πιο φωτεινή και καθαρή κοινωνία. Ο,τι δεν κατάφερε η Πολιτεία το δούλεψε η ίδια η κοινωνία ως κάθαρση. Ωστόσο, χρειάζονται ισορροπίες και σε αυτό, να μη φτάσουμε στα άκρα, γιατί μπορεί να γίνουν τα πράγματα πολύ επικίνδυνα. Να μη χαθούν, δηλαδή, ο αυθορμητισμός και το φλερτ στον έρωτα. Από την άλλη, επειδή ζούμε και στην εποχή των κοινωνικών μέσων δικτύωσης, όπου καθένας μπορεί να γράφει ό,τι θέλει, ας μην πέσουμε στη μεγάλη αμαρτία της κατάκρισης ανθρώπων. Να κρίνουμε τις πράξεις και όχι τα άτομα. Αυτό το λαϊκό δικαστήριο χρειάζεται μεγάλη προσοχή, γιατί δεν είμαστε ούτε δικαστές ούτε αστυνομικοί για να έχουμε αποδεικτικά στοιχεία. Υπάρχουν φήμες και πληροφορίες, αλλά δεν δικάζουμε με αυτές και, μέχρι να καταδικαστεί κάποιος, είναι αθώος.
Οι καταγγελίες για σεξουαλικές κακοποιήσεις παιδιών και εκμαυλισμό ανηλίκων ξεπέρασαν τη φαντασία. Τι πρέπει να γίνει με το θέμα της παιδεραστίας, της παιδοφιλίας; Μπορεί να παραγράφεται ένας βιασμός, μπορεί να υπάρχουν νόμοι που μιλάνε για ανηλίκους και να βάζουν όρια ηλικίας για το πότε μια σεξουαλική πράξη είναι παράνομη, παραβατική και πότε όχι; Δεν πρέπει με το «μαχαίρι» να κόβονται τα φτερά σε οποιονδήποτε σκεφτεί να ασελγήσει πάνω σε ανήλικο, είτε έξι είτε δεκαέξι;
Το πώς μια κοινωνία συμπεριφέρεται στα παιδιά όλου του κόσμου δείχνει και την ηθική της ακεραιότητα ή την ηθική της πτώση. Για μένα, καμία φιλανθρωπική δράση δεν θεραπεύει επί της ουσίας τα παιδιά που έχουν πέσει θύματα πολέμου. Η φιλανθρωπική δράση είναι σαν φάρμακο που θεραπεύει το σύμπτωμα, αλλά δεν ξεριζώνει την αιτία του κακού. Αν δεν αλλάξει καθένας τον εαυτό του και μετά να αλλάξουμε, ως σύνολο, τα παιδιά μας, το μέλλον θα είναι αβέβαιο. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι βγάλαμε από τη ζωή μας τη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία είναι η μεγαλύτερη επιστήμη. Απαντά σε καίρια ερωτήματα, όπως γιατί είμαι εδώ, σε αυτή τη ζωή, ποιο είναι το μέγεθός μου, πώς θέλω να ζήσω, με ποιες αξίες, ποια είναι η ουσία και το νόημα της ζωής. Οι αρχαίοι Ελληνες δεν είχαν τυχαία αναγάγει τη φιλοσοφία στη μέγιστη επιστήμη. Σήμερα είναι παραγκωνισμένη, αλλά η αξιακή κρίση, που υπάρχει πλέον παγκοσμίως, έχει φέρει και πάλι τη φιλοσοφία στο προσκήνιο. Και πάλι ότι έχουν βγάλει από τα σχολεία τη φιλοσοφία και αυτό έχει αρχίσει να μου βρομάει. Αφού δεν έχουμε έρθει για να ζήσουμε για πάντα και δεν ξέρουμε πότε θα πεθάνουμε, γιατί ζούμε και αναπνέουμε,; Για τα λεφτά, μια καθαρά ανθρώπινη εφεύρεση; Γιατί ο άνθρωπος πεθαίνει αν δεν πιει για επτά μέρες νερό, όχι επειδή δεν έχει λεφτά στην τσέπη του.
Πώς θα βγούμε ως άνθρωποι, ως κοινωνία, από αυτή την πανδημία, από αυτόν τον πόλεμο; Καθένας μας στο σπίτι του κάνει την ασκητική του, σαν μοναχός… Είναι ώρα για αυτοκριτική, περίσκεψη, αλλαγή για έναν καλύτερο κόσμο;
Αυτή η στιγμή της ανθρωπότητας είναι η κατάλληλη για μια μεγάλη αλλαγή. Διάβασα στα Εξάρχεια, σε έναν τοίχο που είχαν γράψει: «Είμαστε οι πρωτόγονοι μιας καινούργιας συνειδητότητας». Εκεί κατάλαβα ότι η κοινωνία μας με την πανδημία, με το κίνημα #metoo, έχει κλονιστεί, έχει αφυπνιστεί. Αυτό το «είμαστε οι πρωτόγονοι μιας νέας συνειδητότητας» θα μας κάνει και πάλι να αξιολογήσουμε όσα ζήσαμε. Αμαρτήσαμε σε όλα, και κυρίως πάνω στη φύση, και ως συνέπεια ήρθε η θεία δίκη. Φτάσαμε να ζούμε σαν τα βιβλικά Σόδομα και τα Γόμορρα. Σαν την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τότε που ήρθε στη Γη ο Ιησούς Χριστός. Δυστυχώς, δεν πήραμε το μάθημά μας και, όσο δεν το παίρνουμε, η Ιστορία θα επαναλαμβάνεται. Οσο δεν μας νοιάζει, θα ρέπουμε προς την αυτοκαταστροφή μας και θα έρχονται πάνω μας οι Επτά Πληγές του Φαραώ. Αυτή η πανδημία δεν έπληξε τυχαία, πιστεύω, το ζωτικό όργανο του ανθρώπου, τον πνεύμονα. Το οξυγόνο μας. Αυτό το όργανο αντιπροσωπεύει την εποχή μας. Χωρίς οξυγόνο δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά το μυαλό, το πνεύμα μας. Οταν βάζεις την ύλη πάνω απ’ όλα και καταστρέφεις τη φύση, θα το πληρώσεις με την υγεία σου.
Είστε της θεωρίας ότι κάποια στιγμή όλα έρχονται στο φως συμπαντικά, νομοτελειακά;
Κάπως έτσι. Για αυτό πιστεύω ότι όλοι μας έχουμε ένα τεράστιο χρέος, και πάνω από όλα οι καλλιτέχνες και οι δημοσιογράφοι. Να γίνουμε ιεραπόστολοι. Να επικοινωνήσουμε στους ανθρώπους την αλήθεια. Εσύ με ρωτάς τόση ώρα όμορφα πράγματα. Η σκέψη σου είναι καθαρή και όμορφη. Οταν ρωτάς όμορφα, θα σου απαντήσω όμορφα και θα πάρει ο αναγνώστης κάτι θετικό από εμάς. Εχουμε χρέος οι καλλιτέχνες και οι δημοσιογράφοι ό,τι δεν πήραν τα παιδιά από το σχολείο τους, γιατί δεν είχαν άξιους δασκάλους, ό,τι δεν έδωσαν οι γονείς τους, γιατί δεν ασχολήθηκαν ή δεν είχαν τη γνώση και τα εφόδια, να το περάσουμε μέσα από την τέχνη, μέσα από όλα τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας.
Το να υπάρχει λεκτική και σωματική βία στο θέατρο με πρόσχημα την τελειότητα, την κουλτούρα ή ότι η τέχνη θέλει πειθαρχία, αυστηρότητα έχει κάποια βάση λογικής; Γιατί αυτή την τακτική ευαγγελιζόταν και η παλαιότερη γενιά ηθοποιών…
Εχω ασχοληθεί και με τον αθλητισμό και με τον πρωταθλητισμό. Ο πρωταθλητισμός δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ναι, ο πρωταθλητισμός έχει και μεγάλη χαρά για να πιάσεις τον στόχο σου, αλλά για να τον πιάσεις πρέπει να στερηθείς, να κοπιάσεις. Και το θέατρο είναι πρωταθλητισμός. Η έκθεση στο σανίδι, με διάρκεια και επιτυχία. Είναι στη φύση του επαγγέλματος. Αλλά το αν εγώ θέλω να είμαι τέλειος στη δουλειά μου δεν θα μου το φυτέψουν στο κεφάλι με φωνές ούτε ο Κάρολος Κουν ούτε ο Λευτέρης Βογιατζής. Αυτή είναι μια παλιακή, θα έλεγα, θεωρία. Δεν πάει να με βρίσει, να με πονέσει, να με σπρώξει ένας δάσκαλος… Αν από μόνος μου δεν θέλω να εξελιχθώ, δεν θα εξελιχθώ. Ολο το υπόλοιπο, να με χαστουκίζουν και να με επιπλήττουν για να γίνω άριστος από φόβο και μόνο, μου βγάζει κάτι το νοσηρό. Αν κάνω για το επάγγελμα, θα το δείξω με τις αντοχές μου και το «θέλω» μου. Δεν χρειάζεται κάποιος να μου δημιουργήσει έλκος στο στομάχι. Οι εποχές άλλαξαν. Οπως άλλαξαν και οι δάσκαλοι στην εκπαίδευση, έτσι άλλαξε και η διδασκαλία στο θέατρο. Η εποχή άλλαξε. Ας το πάρουν κάποιοι χαμπάρι. Δεν χρειαζόμαστε να ανακυκλώνουμε τον δάσκαλο που τραβούσε το αυτί στον μαθητή ή τον βάραγε με τον χάρακα – έχουμε μπει σε μια καινούργια εποχή εκμάθησης. Δεν επιτρέπω σε κανέναν σκηνοθέτη να με βασανίζει για την ουτοπία της τέχνης.
Πώς βιώσατε την πρώτη καραντίνα και τις επόμενες; Υπάρχει κάτι θετικό από την πανδημία;
Δεν βλέπω μόνο τα αρνητικά της πανδημίας. Αν πάρουμε το μάθημά μας από όλο αυτό, θα βγούμε κερδισμένοι. Οταν ζούσαμε για χρόνια ως μια κοινωνία που δεν είχε καμία εκτίμηση στον ίδιο της τον εαυτό, όταν είχε χαθεί η αξιοπρέπεια, φυσική συνέπεια είναι η υποδούλωση. Οταν νιώσεις ότι ο εαυτός σου αξίζει, θα κάνεις και αλλαγές στις επιλογές και στη ζωή σου και στους συντρόφους σου και στις κυβερνήσεις που ψηφίζεις. Ο ελεύθερος και αξιοπρεπής άνθρωπος κάνει άλλες επιλογές, γιατί ξέρει ότι ζει κάποια δευτερόλεπτα πάνω στον πλανήτη και θέλει να προλάβει να ζήσει και να δει ωραία πράγματα.
Στη ζωή σας έχετε δει να συνάδουν το «καλός άνθρωπος» με το «μορφωμένος», το «οικονομικά ισχυρός», το «επιτυχημένος, δημοφιλής»;
Τι σχέση έχει το ένα με το άλλο; Ο μορφωμένος, ο ισχυρός, ο δημοφιλής μπορεί να έχει τέτοια έπαρση, που συμπαντικά να πέσει. Ολα στη φύση και τη ζωή διέπονται από νόμους. Αν πηδήξω από τον γκρεμό, θα σκοτωθώ. Νόμος της βαρύτητας. Τα πάντα είναι δράση και αντίδραση.
Τι έχει συμβεί στην κοινωνία μας και είναι σε απόσταση από τη φύση και τον Θεό;
«Πίστεψε ότι έγινε η ίδια Θεός, και για αυτό και η πτώση της». Σε όλη μου τη ζωή προσπαθώ να πορεύομαι με τον Θεό. Να καταλάβω τον λόγο του Χριστού. Ο Χριστός τα έχει πει όλα. Δεν πιστεύω από τα θαύματα που έκανε, αλλά από τον λόγο του. Πόσοι όμως τον έχουν νιώσει μέσα στην καρδιά τους; Ο Χριστός είναι αγάπη και ταπείνωση. Και με την προσευχή λατρεύεται παντού. Ο Χριστός νευρίασε όταν είδε έξω από τη συναγωγή να έχει γίνει ο οίκος του Θεού εμποροπανήγυρη. Ντράπηκε. Γιατί ο άνθρωπος έχει μέσα του το θεϊκό στοιχείο. Δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν. Μπορεί να κάνει σπουδαία πράγματα και πολλοί άνθρωποι άγγιξαν την αγιότητα, και αυτό είναι το ζωντανό θαύμα της πίστης μας. Στην υποθέσεις που μας έχουν απασχολήσει το τελευταίο διάστημα, ας καταδικάσουμε τις πράξεις και όχι τα πρόσωπα. Σ’ το είπα και σ’ το ξαναλέω: Τα πρόσωπα είναι αδύναμα έως αυτοκαταστροφικά. Πτωτικά. Μην τα κρίνουμε κοσμικά, αλλά πνευματικά. Με τις δοκιμασίες μπορεί και να αλλάξουν, να αφυπνιστούν και να παράξουν άλλα έργα. Ο ευτυχισμένος άνθρωπος είναι αυτός που έκανε ειρήνη με τον δημιουργό του. Τα έχει πει στο Ευαγγέλιο ο Ματθαίος, 2.000 χρόνια πριν, για την κατάκριση. Αν κρίνω τον πλησίον μου, θα κριθώ και εγώ με τον ίδιο τρόπο. Αυτός είναι θεϊκός νόμος και απαράβατος.
