«Γεννιόμαστε όλοι ελεύθεροι και ίσοι», σύμφωνα με τον ιθύνοντα νου της Γαλλικής Επανάστασης Ζ.-Ζ. Ρουσσώ. Γεννιόμαστε άπαντες ελεύθεροι και ίσοι, αλλ’ όχι ακόμα αδελφωμένοι. Αναμένουμε…
- Του Γιώργου Δέλφη*
Στο «Κοινωνικό συμβόλαιο», μάς λέει πως για την ανθρώπινη διαφθορά ευθύνεται η κοινωνία. Εάν ο Ρουσσώ είναι ο πατέρας της Γαλλικής Επανάστασης, το χαϊδεμένο παιδί της είναι αναμφισβήτητα ο Καρλ Μαρξ με το έργο του : «Το κεφάλαιο».
Ο Βολταίρος, άλλη εμβληματική μορφή της Γαλλικής Επανάστασης, συγκρούστηκε με την Εκκλησία, υπεραμυνόμενος του κεφαλαίου και μιας ιδιαίτερης περί ελευθερίας ιδέας: της αστικής ελευθερίας, ονόματι «φιλελευθερισμού». Περνούμε, έτσι, απαλά και «μαλθακά», από την ποιοτική έννοια του «ιερού», στην ποσοτική σημασία του «χρήματος». Η μαλθακότητα του πράγματος δεν διαφαίνεται αμέσως, καθώς η μετάβαση κόστισε μυριάδες νεκρούς.
Ας δούμε τι αντιπροσωπεύει το ιερό, όχι ως πρακτική, τελετουργικό ορισμένης θρησκείας, ή δόγμα, αλλ’ ως «το νόημα του βίου» κυρίως, με την δικαιοσύνη, την ελπίδα – όχι την προσδοκία – και με την πίστη σ’ απόλυτες αξίες, δηλαδή εις το διηνεκές – με την πραγματική σημασία της ελπίδας. Κύρια σύμβολα του ιερού είναι ο Ήλιος, με το ζωογόνο, αμετάβλητο και καταλυτικό του φως, και ο χρυσός, ως αποκρυστάλλωση του αναλλοίωτου. Ο χρυσός συγκαταλέγεται στα μέταλλα, σύμφωνα με τον περιοδικό πίνακα του Μεντελέγιεφ. Μέταλλο σημαίνει μετ’ άλλα (μεταλλασσόμενο), συνυποδηλώνοντας την ικανότητα της τροποποίησης, της μεταβολής. Ο χρυσός αποτελεί τον ύστατο σταθμό της μεταβολής, εξ ου και ο στόχος της «αλχημείας» – εξ ορισμού «ιεράς επιστήμης» – η οποία παραγκωνίστηκε για χάρη των άλλων, των «εκσυγχρονισμένων, επιστημών». Έτσι, ο «μαύρος χρυσός» δηλώνει το πετρέλαιο, ο «πράσινος χρυσός» το φυσικό περιβάλλον, ο «λευκός χρυσός» τα κοσμήματα πολυτελείας, κ.ο.κ.
Η διαλεκτική συνίσταται στην επισκόπηση διαφόρων απόψεων, προτού προκριθεί το αληθές. Ας δώσουμε, τώρα, τον λόγο στην σοφία του λαού : «Τα λόγια είν’ ασήμι, και η σιωπή χρυσός», λέγεται. Απορία: Όταν ο Ζολά έγραψε το «Κατηγορώ», με αφορμή την υπόθεση Ντρέιφους, έπρεπε μήπως να τηρήσει σιωπή; Μήπως και προτίμησε το ασήμι;
Στην πραγματικότητα, το θέμα δεν είναι ούτε ο χρυσός ούτε ο άργυρος· είναι το διακυβεύειν, ο κίνδυνος που ενέχει το «πράττειν». Για τον άνθρωπο της Ελευθερίας, ελευθερία έκφρασης, κυκλοφορίας, συγκέντρωσης, σκέψης. – η Ελευθερία δεν είναι μονολιθική –, ο λόγος του πρέπει ν’ ανταποκρίνεται στις πράξεις του.
Αξίζει να γίνει η διάκριση μεταξύ του «βούλομαι» και του «θέλω» στην γλώσσα μας. Το πρώτο ρήμα εκφράζει τη θέληση όλων, ολόκληρου του δήμου – εξ άλλου, Δημοκρατία δεν έχουμε; Το δεύτερο ρήμα, ένα προσωπικό θέλημα, για δεδομένο αντικείμενο, σε δεδομένη στιγμή – πρόκειται για την «ελεύθερη προαίρεση» της δυτικής φιλοσοφίας. Το κοινοβούλιο το εξουσιοδοτεί το πρώτο ρήμα: πρόκειται για την από κοινού «βουλή» του καιρού εκείνου που οι εκλεγμένοι ορίζονταν με κλήρο.
Δεν γίνεται ν’ αντισταθούμε στο σχετικό λογοπαίγνιο του μακαρίτη Ρένου Αποστολίδη, ο οποίος το 1964 περιέγραψε την Βουλή των Ελλήνων ως «κυνοβούλιο», δίνοντας μιάν άλλην οπτική για το ποιόν και την σύστασή της.
Τι είναι Ελευθερία;
Μία ιδέα για το αγωνιστικό νόημα που έχει η Ελευθερία για τον εθελόθυτον άνθρωπο, μας παραθέτει ένα ιστορικό ανέκδοτο απ’ τον Ηρόδοτο. Όταν έστειλε ο Δαρείος κήρυκες στην Σπάρτη να ζητήσουν «γην και ύδωρ», οι Σπαρτιάτες τους έριξαν σ’ ένα πηγάδι, λέγοντάς τους να τα πάρουν μονάχοι τους από εκεί. Αντιλαμβανόμενοι έπειτα την απρέπεια της πράξης τους, και βλέποντας πως δεν ευωδούν οι θυσίες τους προς τους θεούς, αποφάσισαν να τους εξευμενίσουν, στέλνοντας δύο εθελοντές κήρυκες στον Πέρση βασιλιά, που θα πλήρωναν με την ζωή τους το άγος της πόλης τους. Δύο Σπαρτιάτες, ο Σπερθίας του Ανηρίστου και ο Βούλις του Νικόλεω, προσφέρθηκαν πρόθυμα εθελοντές. Στην παρά πάσαν προσδοκίαν φιλόφρονα συμπεριφορά του Υδάρνη και στην πρότασή του να διοριστούν βασιλικοί σατράπες στην Ελλάδα, αποκρίθηκαν: «Υδάρνη, τι σημαίνει να είσαι δούλος, εσύ το γνωρίζεις άριστα. Την ελευθερία, όμως, δεν την εγνώρισες, αν είναι γλυκειά ή όχι. Διότι αν την είχες γευθεί, θα μας συμβούλευες να μαχόμαστε γι’ αυτήν όχι με δόρατα μονάχα, αλλά και με τσεκούρια!»
Η Χάννα Άρεντ (Hannah Arendt) διατηρούσε στήλη σ’ εφημερίδα της Νέας Υόρκης. Ο αρχισυντάκτης της κάποτε της έκανε την παρατήρηση πως χρησιμοποιούσε συνέχεια ελληνικές λέξεις. Η απόκρισή της ήταν: «Να μάθουν ελληνικά».
Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας διδάσκει περίτρανα πως ωρισμένα πνεύματα, μέσα στον ορυμαγδό των αμαθών, των φιγουρατζήδων, των ψευτών, των λωποδυτών, των σοφιστών και των προδοτών, κατόρθωσαν να φτάσουν στον κολοφώνα της διανόησης, της σοφίας και του ηρωισμού.
Επιστρέφοντας στον τίτλο με τον οποίο βάπτισε ὁ Καρλ Μαρξ το κεφαλαιώδες έργο του: «Το κεφάλαιο», η λέξη που επέλεξε δεν έχει τύχει ανάλογης προσοχής εκ μέρους των πιο λαμπρών γλωσσολόγων.
Η ρίζα της λέξεως κεφάλαιο, τόσο στα ελληνικά όσο και στην γλώσσα του πρωτοτύπου (απ’ το λατινικό caput), παραπέμπει στην κεφαλή. Πώς, άραγε, σχετίζεται το κεφάλι με την συσσώρευση του χρήματος; Ας επιχειρήσουμε να το διευκρινίσωμε.
Η κεφαλή αποτελείται από έναν τρισυπόστατο εγκέφαλο: α) το ερπετικό σύμπλεγμα (ή ερπετοειδή εγκέφαλο), που μας κληροδότησαν τα ερπετά, β) το μεταιχμιακό (ή στεφανιαίο, περιοριστικό) σύστημα, ή οσφρητικό εγκέφαλο, που κληρονομήσαμε ως θηλαστικά, και γ) τον νεοφλοιό (ή νεοχιτώνιο) ή συνειρμικό φλοιό, που είναι μοναδικὸς για το είδος μας.
Το ερώτημα που πρέπει ν’ αναλογιστούμε εμείς, οι άνθρωποι του κα’ αιώνα, είναι: Σε ποια περιοχή του εγκεφάλου αντιστοιχεί η σημασία που αποδίδεται στην λέξη «κεφάλαιο»;
Ο ερπετοειδής εγκέφαλος, υπερπροστατευμένος (καθώς βρίσκεται χαμηλά εντός του αυχένα), αποτελεί την πλέον ανθεκτική εγκεφαλική δομή. Σε περίπτωση κρανιακής κακώσεως, νεκρώνεται τελευταίος. Ο εγκέφαλος αυτός σχετίζεται στενά μ’ όλη την βιολογική και ενδοκρινική ισορροπία. Είναι υπεύθυνος για την λειτουργία της υπόφυσης, η οποία, με την σειρά της, διέπει όλους τους αδένες εσωτερικής έκκρισης που ρυθμίζουν και ελέγχουν όλη την λειτουργία των μικρών χημικών εργοστασίων που είναι τα κύτταρά μας. Που χρησιμεύει; Ανταποκρίνεται στις πλέον στοιχειώδεις λειτουργίες: το φαγητό, το ποτό, αλλά και τα αφροδίσια – τις καλούμενες πρωταρχικὲς ανάγκες.
Ως προς τον δεύτερο, τον οσφρητικό εγκέφαλο, ο Πωλ Μακ Λέην ([Paul Donald MacLean, στο βιβλίο «Τρισυπόστατος αντίληψης του εγκεφάλου και της συμπεριφοράς» (A Triune Concept of the Brain and Behaviour, ἐκδ. University of Toronto Press, 1973) τον περιγράφει ως χαρακτηριστικό των παλαιών θηλαστικών. Ο εγκέφαλος αυτός είναι το όργανο των συναισθημάτων, όπως της στοργής των γονέων ή της επιφυλακής.
Ως προς τον συνειρμικό φλοιό η νεοχιτώνιο, ο τρίτος αυτός εγκέφαλος είναι μεν ίδιος με αυτόν των θηλαστικών, ωστόσο η ανάπτυξή του έλαβε ιδιαίτερες διαστάσεις στον άνθρωπο, πράγμα που του απέδωσε την – κάπως ανθρωποκεντρική – ονομασία «ανθρώπινος εγκέφαλος». Σ’ αυτόν εντοπίζονται η λογική και η συμβολική λειτουργία. Λαμβάνει υπ’ όψιν του στοιχεία του εκάστοτε περιβάλλοντος και διαχειρίζεται τις σχέσεις των στοιχείων αυτών αναμεταξύ τους. Στις διεργασίες αυτής της συνειρμικής περιοχής του μετώπου διαδραματίζει ρόλο η παρελθούσα πείρα. Το νεοχιτώνιο διευκολύνει τον συλλογισμό και την φαντασία.
Όπως ο εγκέφαλός μας επιδιώκει να έχει τον έλεγχο του μεγίστου των λειτουργιών μας, έτσι και το κεφάλαιο επιδιώκει την καθυπόταξη ολόκληρης της ανθρωπότητας. (Βλ. ή ακούστε την «Internationale», Διεθνή). Αυτό δεν εννοεί «η δικτατορία του προλεταριάτου»;
Τι είναι το προλεταριάτο;
Είναι ο άνθρωπος που ευημερεί χωρίς να προβληματίζεται για τίποτε, παρ’ εκτός για την άμεση επιβίωσή του. Η δικτατορία αυτών των «πρωτευόντων» ενστίκτων καθιστά τον άνθρωπο ανίκανο ν’ απελευθερωθεί απ’ τις ζωτικές του επιταγές – τις ανάγκες που διέπει ο «ερπετοειδής εγκέφαλος».
Η βιομηχανική εποχή επενοήθει με σκοπό ν’ απελευθερώσει τον άνθρωπο απ’ την επαναλαμβανόμενη και επίπονη εργασία. Καλοκυττάζοντας, όμως, το πράγμα, μήπως, μέσω του αυτοματισμού και στη συνέχεια του «μετανθρωπισμού» ως επαγγελία Ελευθερίας, βαίνουμε πλέον οπωσδήποτε προς μια δουλεία ακόμη πιο ολοκληρωτική;
Αφορμή, να κατανοήσουμε καλύτερα την χρήση των δούλων στην Ελλάδα του Περικλή. Εκείνοι εκτελούσαν τις «χαμοδουλειές», ώστε ο ελεύθερος πολίτης να μπορεί να επιδίδεται στην πολεμική αρετή, στην επιστήμη και στην φιλοσοφία. Την τέχνη του πολέμου του χρησίμευε να υπεραμύνεται της ελευθερίας του κατά τις διαρκείς επιθέσεις των Περσών· την επιστήμη, για να θαυμάζει τα μυστήρια της «Μεγάλης Μητρός Φύσεως»· την φιλοσοφία, για ν’ ασκεί το πνεύμα του στην τέχνη του σκέπτεσθαι και του διαλέγεσθαι (την διαλεκτική) και στην τέχνη του λόγου (την ρητορική) – αμφότερες απαραίτητες στην Πολιτική: την τέχνη της συναναστροφής, της ειρηνικής συμβίωσης.
Ο δούλος της εποχής του Περικλή απολάμβανε προνόμια, που όμοιά τους δεν είχε ζήσει κανένας άλλος απελεύθερος, σε καμία περιοχή, καμίας εποχής. (Ο καλύτερος φίλος του Αριστοτέλη, ο Ερμίας – δούλος κανονικός – μελετούσε μαζί του φιλοσοφία στην Ακαδημία του Πλάτωνα!) Μένει ν’ αναρωτηθούμε για την κατάσταση του «ελεύθερου» ανθρώπου σήμερα.
H δική μας η εποχή, αμερόληπτα ειδωμένη, βιώνει τέτοιον περιορισμὸ της ελευθερίας, που αμέσως εγείρει ερωτήματα. Περιορισμός μετακίνησης, μασκοφορία, παραπειστικά προστάγματα να υφιστάμεθα γενετικά τροποποιημένους εμβολιασμούς, «αποστασίωση»(!), επιβολή προστίμων στους παραβάτες των υγειονομικών κανόνων που ανακοινώνονται κι’ επιβάλλονται απ’ την κυβέρνηση κατά τρόπον αντισυνταγματικό, ενάντια στο Διεθνές Δίκαιο και παρά την διχογνωμία που επικρατεί σ’ επιφανείς ιατρούς και νομικούς.
Εάν το προλεταριάτο αντιστοιχεί στο ερπετοειδές τμήμα του εγκεφάλου, η Ελευθερία δεν υπάρχει παρά στον συνειρμικό φλοιό, αυτόν του ολοκληρωμένου ανθρώπου. Τι σημαίνει στις μέρες μας το ιερό ρητό των Ελλήνων «Ελευθερία ή Θάνατος!»;
Ο θάνατος από Κόβιντ-19 (και πιθανόν, μεθαύριο, «Κόβιντ-21», «Κόβιντ +», ανάλογα με τις εξελίξεις μεταξύ της Μπιγκ Φάρμας και τον αλλοτριωμένο απ’ τον φόβο άνθρωπο) θεωρείται πλέον φόβος – τρόμος, κι’ ας λέει ο Πλάτωνας πως η φιλοσοφία είναι «μελέτη θανάτου».
Ποιο το νόημα του βίου, ενός βίου που κατέστησε τέλος και σκοπό του τον θάνατο; Για σκοπό του, την απόλαυση υλικών αγαθών. Ο θάνατος ισούται με την παύση της απόλαυσης των υλικών αγαθών. Στο πλαίσιο αυτό, Ελευθερία καταντά η επιλογή του καλύτερου προϊόντος. Δηλαδή, του «Ρόλεξ» αντί για του «Καρτιέ». Της τσάντας «Ερμές» αντί της «Λουί Βυιττόν». Μιάς «Πόρσε» αντί του «Πεζώ».
Σ’ έναν κόσμο που έχει «κουλάρει», μήπως άρχισε και η Ελευθερία να γίνεται «σοφτ», να γίνεται «λάϊτ», προτού καταντήσει μαλθακή σαν τα «greeklish»; Μαλθακή σαν την τσίχλα (σύμβολο του πολιτισμού μας) που μας απαλλάσσει από το να σκεπτόμαστε, και μας «χαλλλαρώνει»;
«Κάθε συγκεντρωτικό σύστημα, για να επιβιώσει, πρέπει να εφεύρει μίαν ισοστάθμιση βασιζόμενη στον δυϊσμό… Χρειάζονται δύο υπερδυνάμεις, για να διατηρηθεί υπό έλεγχο ένα σύμπαν. Μια «μονοκρατορία» θα καταστρεφόταν από τον ίδιο τον εαυτό της.» (Ζαν Μπωντριγιάρ [Jean Baudrillard], «Η συμβολική ανταλλαγή και ο θάνατος»).
«Ο κίνδυνος του ολοκληρωτισμού δεν είναι πίσω μας· είναι μπροστά μας.» (Χάνα Άρεντ, «Το ολοκληρωτικό σύστημα»).
Και φτάνομε στο συμπέρασμα : Πρέπει να γίνει ξεκάθαρο πως η Ελευθερία είναι ανάγκη για την πράξη. Για την πράξη ΕΡΓΟΥ. Εξ ου και η λέξις «εργασία». Η ανάγκη από «δουλειά» για να ανταπεξέλθω στα βιοτικά μου απαραίτητα, και μόνο, είναι η λεωφόρος προς την «δουλεία». Αυτό είναι το αληθινό πρόβλημα της παγκόσμιας κρίσης που συμβαίνει σήμερα. Ο δρόμος της Ελευθερίας είναι στενός και χρειάζεται εξάσκηση.
Το έργο του Ζαν Μπωντριγιάρ, του μεγάλου αυτού στοχαστή του θανάτου, είναι πολύ επίκαιρο. Πρέπει να διαβάσουμε (ή να ξαναδιαβάσουμε) τα βιβλία του, όπως και της Χάνα Άρεντ, να επισκεπτόμαστε τους «παραλλήλους βίους» του Πλουτάρχου και τους «διαλόγους» του Πλάτωνα, γιατί μαλθάκεψε η Λευτεριά, και μπορεί να γλυστρήσει μέσ’ απ’ τα χέρια μας, χωρίς ελπίδα γυρισμού.
«ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» ΕΙΝΑΙ Ο ΚΟΙΝΟΣ ΣΚΟΠΟΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗΣ ΕΝΟΣ «ΕΡΓΟΥ»
*Για τον συντάκτη
Ο Γιώργος Δέλφης είναι μουσικός διεθνούς φήμης, με λαμπρή καριέρα στο πιάνο της Οπερας και του Ανώτατου Ωδείου των Παρισίων, συνθέτης τραγουδιών που συνδυάζουν το πνεύμα της Ορθοδοξίας με την αρχαία αρμονία, μελετητής του Πυθαγόρα και ομιλητής σε ημερίδες (κυρίως στο εξωτερικό) και συνέδρια με θέμα την ελληνική φιλοσοφία.
