Η διαμάχη για τους «Σατανικούς Στίχους» έχει μακρύ παρελθόν, Πέρα από την συγγραφή και την πρόσφατη απόπειρα δολοφονίας του συγγραφέα που ανέδειξε σε ένα μυθιστόρημα, το συγκεκριμένο εδάφιο το οποίο έχει απορρίψει το μεταγενέστερο Ισλάμ. Το περιστατικό απέκτησε παγκόσμια φήμη μετά τη δημοσίευση του ομώνυμου μυθιστορήματος του Salman Rushdie το 1988. Πολύ πριν, ωστόσο, το θέμα είχε προκαλέσει έντονες συζητήσεις και εσωτερική διαμάχη στη μεσαιωνική μουσουλμανική επιστήμη.
Στο μυθιστόρημα του ο Ινδός συγγραφέας περιγράφει μία αεροπειρατεία με τραγική κατάληξη, όπου το αεροπλάνο εκρήγνυται με αποτέλεσμα να σκοτωθούν όλοι οι επιβάτες εκτός από δύο Ινδούς: Ένας αστέρας του Μπόλιγουντ (Της τεράστιας κινηματογραφικής βιομηχανίας της Ινδίας δηλαδή, αντίστοιχης του Χόλιγουντ) και ένας Ινδός μετανάστης που μένει στην Αγγλία, έχοντας κόψει κάθε επαφή με την πατρίδα του.
Ως δια μαγείας, οι δύο πρωταγωνιστές επιζούν της έκρηξης, μόνο που τώρα ο ένας είναι ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και ο άλλος είναι ο Εωσφόρος.
Μέσα στην εσωτερική αναζήτηση και τον σαρκασμό που πηγάζει από τον διάλογο των δύο επιζώντων με την νέα τους μορφή, εμφανίζεται και ο Μωάμεθ, με τα χαρακτηριστικά του εξαπατημένου και «μειωμένης ηθικής». Αυτό προκάλεσε και την οργή των μουσουλμάνων. Υπάρχει όμως ένα πολύ λεπτό σημείο, διότι οι «Σατανικοί Στίχοι» από τους οποίους πιθανότατα εμπνεύστηκε ο Ινδός συγγραφέας, προκάλεσαν μία από τις μεγαλύτερες εσωτερικές ρήξεις στο Ισλάμ.
Το περιστατικό των Σατανικών Στίχων είναι γνωστό ως «Η ιστορία των γερανών» (قصة الغرانيق) στην ισλαμική παράδοση. Αφηγείται την περίσταση που ο Προφήτης Μωάμεθ (π. 632 μ.Χ.) εξαπατήθηκε και θεώρησε τους «ψιθύρους του Σατανά» ως θεϊκή αποκάλυψη.
Οι Σατανικοί Στίχοι αναφέρονται σε «δόλια παρέμβαση» του διαβόλου που οδήγησαν τον Μωάμεθ να εκφωνήσει στίχους για τα ειδωλολατρικά έθιμα και είδωλα της Μέκκας του έβδομου αιώνα που τον οδήγησαν να αναγνωρίσει τις δυνάμεις τους για μεσιτεία στον Θεό.
Ας δούμε αναλυτικότερα την ιστορικότητα του περιστατικού. Αλλά πρώτα, αξίζει να αναφέρουμε ότι όλες οι μουσουλμανικές ομάδες και αιρέσεις σήμερα απορρίπτουν έντονα το περιστατικό των Σατανικών Στίχων τόσο για θεολογικούς όσο και για ιστορικούς λόγους.
Ομοίως, αρκετοί ακαδημαϊκοί ειδικοί του Ισλάμ πιστεύουν ότι το περιστατικό είναι το αποτέλεσμα της λογοτεχνικής εφεύρεσης πολύ πρώιμων μουσουλμάνων βιογράφων και ιστορικών για λόγους που θα δούμε στη συνέχεια.
Όταν λέμε ότι το περιστατικό των Σατανικών Στίχων εμφανίζεται στην ισλαμική παράδοση, σημαίνει ότι οι μουσουλμανικές ιστορικές πηγές που συλλέγουν, μεταφέρουν και διατηρούν τις πολιτιστικές μνήμες της πρώτης μουσουλμανικής κοινότητας έχουν καταγράψει και αναφέρει το περιστατικό. Δεν πρόκειται δηλαδή για κάποια προπαγάνδα κατά του Ισλάμ, αλλά για κομμάτι της ιστορίας του.
Έχουμε τουλάχιστον 50 ιστορικές αναφορές από τα πρώτα 200 χρόνια του Ισλάμ (περίπου 610-810 μ.Χ.) που περιγράφουν λεπτομερώς την περίπτωση που ο Προφήτης Μωάμεθ παγιδεύτηκε από την εξαπάτηση του Σατανά θεωρώντας τη εντολή του Θεού, αλλάζοντας έτσι το μήνυμα του Κορανίου .
Αυτές οι 50 περίπου αναφορές είναι γνωστές ως αφηγήσεις (ή رواية στα αραβικά). Θα πρέπει να νοούνται ως ιστορικές μνήμες που ακολουθούν συγκεκριμένο ύφος και ερμηνευτική στη λογοτεχνική αφήγηση. Ας ρίξουμε μια ματιά σε ένα παράδειγμα από τις 50 διηγήσεις.
Η αφήγηση εδώ καταγράφεται σε μια από τις παλαιότερες και πιο έγκυρες βιογραφίες του Μωάμεθ, από κάποιον Ιμπν Ισάκ που πέθανε το 767 μ.Χ.
Η αφήγηση είναι αρκετά μεγάλη, αλλά μια προσεκτική ανάγνωση δείχνει τις ακόλουθες ευδιάκριτες αφηγηματικές ενότητες και μοτίβα.
Το πρώτο μοτίβο: Ο Μωάμεθ ήταν στενοχωρημένος και υπό την πίεση της τοπικής του φυλής. Ο Σατανάς εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση δίνοντάς του ψεύτικη αποκάλυψη.
Το δεύτερο μοτίβο: Ο Μωάμεθ ενώθηκε με τους ειδωλολάτρες Άραβες σεβόμενος τα είδωλά τους, που ονομάζονταν Λατ, Ούζα και Μανάτ. Οι ειδωλολάτρες χάρηκαν πολύ που ο Μωάμεθ και οι μουσουλμάνοι οπαδοί του έδωσαν κάποιο σεβασμό στην παγανιστική θρησκεία τους.
Το τρίτο μοτίβο: Ο Μωάμεθ κατακρίνεται από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ που είναι αυτός που του φέρνει συνήθως αποκάλυψη από τον Θεό. Ο Γαβριήλ επιπλήττει τον Μωάμεθ, λέγοντάς του «τι έκανες! Αυτή δεν είναι η αποκάλυψη του Θεού».
Το τέταρτο μοτίβο: Ο Θεός συγχωρεί τον θλιμμένο Μωάμεθ και του υπενθυμίζει ότι οι προηγούμενοι προφήτες έχουν πέσει σε παρόμοιες παγίδες που τους έστησε ο Σατανάς.
Οι υπόλοιπες αφηγήσεις έχουν τα ίδια γενικά περιγράμματα με τις παραπάνω, με αξιοσημείωτες αλλαγές στη διατύπωση και ορισμένες αποκλίνουσες αφηγήσεις.
Οι αναφορές του περιστατικού των Σατανικών Στίχων καταγράφηκαν από σχεδόν κάθε βιογράφο του Μωάμεθ τους δύο πρώτους αιώνες του Ισλάμ: «Urwah b. al-Zubayr, Ibn Shihab al-Zuhri, Musa b. ‘Uqbah, Ibn Ishaq, Abu Mash‘ar, Yunus b. Bukayr και al-Waqidi.
Ομοίως, στα πρώτα 200 χρόνια του Ισλάμ, οι εκφραστές του Κορανίου κατέγραψαν το περιστατικό: Abu al-‘Aliyah, Sa‘id b. Jubayr, Mujahid b. Jabr, Dahhak, ‘Ikrimah, Muhammad b. Ka‘b, al-Hasan al-Basri, Qatadah, Abu Salih, ‘Atiyyah al-‘Awfi al-Suddi, Kalbi, Muqatil, Ibn Jurayj, Ma‘mar b. Rashid και Yahya al-Basri. Έξι από αυτούς μετέφεραν το περιστατικό με την αυθεντικότητα του ‘Αμπντ Αλλάχ Ιμπν ‘Αμπάς, και αξιοσημείωτη συνέπεια. Ο Ιμπν Αμπάς ήταν λόγιος και στενός σύντροφος του Μωάμεθ.
Μια μελέτη του ιστορικού μετάδοσης του περιστατικού δείχνει ότι κυκλοφόρησε ευρέως και αναφέρθηκε τα πρώτα διακόσια χρόνια του Ισλάμ σε σχεδόν κάθε σημαντικό πνευματικό κέντρο στον ισλαμικό κόσμο από τη Χιτζάζ στη Συρία έως το Ιράκ και την Βόρεια Αφρική.
Όλες οι μεγάλες πόλεις του ισλαμικού κόσμου γνώριζαν το περιστατικό – και το αποδέχτηκαν ως αληθινό: Πιστοί σε μέρη όπως η Μεδίνα, η Μέκκα, η Βασόρα, η Κούφα, η Βαγδάτη, το Ρέι, το Μπαλχ, η Σαμαρκάνδη, η Μαρου, η Σαναά, η Φουστάτ και η Καϊραβάν το κατέγραψαν και το αποδέχτηκαν.
Αυτό μας οδηγεί στο επόμενο σημαντικό ερώτημα: Γιατί αυτό το «ντροπιαστικό περιστατικό» έγινε δεκτό ως αληθινό; Για να κατανοήσουμε τους λόγους πίσω από την πρώιμη μουσουλμανική αποδοχή των Σατανικών στίχων, πρέπει να καταλάβουμε γιατί οι μεταγενέστεροι μουσουλμάνοι το απέρριψαν.
200 χρόνια μετά έως σήμερα, οι Μουσουλμάνοι απέρριψαν το περιστατικό ως ψευδές και θεολογικά αποτρόπαιο με βάση δύο θεωρήσεις: το πρώτο, ο Μωάμεθ ήταν προστατευόμενος από τον Θεό. Ήταν, κατά την άποψή τους, αλάνθαστος και δεν ήταν επιρρεπής σε λάθη κατά την παράδοση της Αποκάλυψης.
Δεύτερον, η ιστορική αξιοπιστία των πρώτων αναφορών του περιστατικού των Σατανικών Στίχων είναι αμφίβολη και βασίζεται σε ψευδείς ιστορικές πληροφορίες. Η πρώτη απόρριψη βασίζεται στο θεολογικό δόγμα που ονομάζεται Αλάθητο του Προφήτη ενώ η δεύτερη βασίζεται στην Κριτική των Χαντίθ.
Αυτό όμως γεννά το ερώτημα. Γιατί οι πρώτοι μουσουλμάνοι μετέδωσαν μια τέτοια ιστορία αν ήταν πράγματι μια λογοτεχνική εφεύρεση γόνιμης φαντασίας; Εδώ πρέπει να καταλάβουμε ότι η πρώιμη ισλαμική μνήμη (συμπεριλαμβανομένης της ζωής του Μωάμεθ) διατηρήθηκε από 3 διακριτές συζητήσεις.
Δηλαδή, οι πρώτες ιστορικές αφηγήσεις για το Ισλάμ και τη ζωή του Μωάμεθ χωρίζονται σε 3 διαφορετικές και συχνά αντικρουόμενες μεθόδους διατήρησης της ιστορίας. Οι 3 ομιλίες ονομάζονται Hadith, Sirah και Tafsir.
Το περιστατικό των Σατανικών Στίχων αναφέρεται στο είδος της συγγραφής ιστορίας που εμπίπτει στο Sirah και στο Tafsir. Το πρώτο είδος περιγράφει τη βιογραφία και τη ζωή του Μωάμεθ, ενώ το δεύτερο είναι ερμηνεία ή σχολιασμός του Κορανίου.
Το Χαντίθ, από την άλλη πλευρά, ήταν ένα διαφορετικό πολιτιστικό και πνευματικό έργο από τα δύο πρώτα. Η ταυτότητα του Μωάμεθ, όπως συγκροτείται από καθεμία από αυτές τις συζητήσεις της ιστορικής μνήμης, συχνά αντανακλά το πολιτιστικό σχέδιο αυτών των ξεχωριστών ειδών γραφής.
Ο στόχος των μελετητών του κινήματος Χαντίθ ήταν να καθιερώσουν νομικούς, πρακτικούς και θρησκευτικούς κανόνες μέσω της έγκυρης τεκμηρίωσης των λόγων και των πράξεων του Μωάμεθ, όπως προέρχονται από την ιστορική μνήμη της πρώιμης μουσουλμανικής κοινότητας.
Οι μελετητές του Χαντίθ ασχολήθηκαν με την κανονιστική αποτύπωση του συγκεκριμένου περιεχομένου του Ισλάμ καθώς σχετίζεται με την επεξεργασία του ισλαμικού νόμου. Οι συλλογές Χαντίθ αποτέλεσαν το θεμέλιο του ισλαμικού νόμου.
Ο νόμος, με τη σειρά του, μιμήθηκε το παράδειγμα του Μωάμεθ. Το Χαντίθ μετέφερε τις δηλώσεις και τις πράξεις του προφήτη, αποτελώντας τη βάση λεπτομερών νομικών, πρακτικών και θρησκευτικών κανόνων που ρύθμιζαν τη ζωή των Μουσουλμάνων.
Το πολιτιστικό έργο Χαντίθ επένδυσε πολύ στον έλεγχο της εγκυρότητας, της αξιοπιστίας και της αυθεντικότητας της ιστορικής μνήμης του Μωάμεθ. Επιδόθηκε σε μια ενδελεχή διαδικασία έρευνας, ιστορικής κριτικής και αξιολόγησης.
Το περιστατικό των Σατανικών Στίχων δεν συμπεριλήφθηκε σε καμία από τις κανονιστικές συλλογές Χαντίθ. Το θεώρησαν μη αυθεντικό και ασυμβίβαστο με το θεολογικό τους έργο (το οποίο απαιτούσε από τον Προφήτη να είναι αλάθητος).
Οι μελετητές του Sirah και του Tafsir δεν ασχολήθηκαν πρωτίστως με τη θέσπιση κανόνων θρησκευτικού νόμου και πρακτικής για τους Μουσουλμάνους, αλλά προσπάθησαν να οικοδομήσουν μια αφήγηση του ηθικού – ιστορικού έπους της ζωής του Μωάμεθ στον ηρωικό αγώνα του για την εγκαθίδρυση της θείας θρησκείας
Το Sirah, το οποίο φέρει πολλές από τις αναφορές των Σατανικών Στίχων, «δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα έπος. Η κεντρική του φιγούρα είναι ένας άνδρας ευγενικής καταγωγής αλλά σε μειονεκτική θέση: Ένα ευάλωτο ορφανό που εξαρτάται από την προστασία ενός ηλικιωμένου θείου.
Διαθέτει εξαιρετική αρετή που αναγνωρίζεται από όλους στη φυλή του, αλλά είναι χωρίς περιουσία ή δύναμη. Αυτός ο άνθρωπος επιλέγεται από τον Θεό ως Αγγελιοφόρος Του και επιφορτίζεται με την αποστολή να οδηγήσει τον λαό του έξω από το σκοτάδι της ειδωλολατρίας προς τη σωτηρία του μονοθεϊσμού.
Αλλά το Μήνυμά του για τον μονοθεϊσμό και την ηθική απορρίπτεται από τη φυλή του και προσελκύει μόνο μερικούς στενούς φίλους και συγγενείς, σκλάβους και φτωχούς ελεύθερους. Οι οπαδοί του διώκονται. Μερικοί βασανίζονται και μαρτυρούν, ενώ άλλοι καταφεύγουν στην εξορία πέρα από τη θάλασσα.
Τον κακομεταχειρίζονται, τον φτύνουν, τον περιχύνουν με απορρίμματα. Ο θείος και η γυναίκα του πεθαίνουν και η οικογένεια του εξορίζεται από τη φυλή και σχεδόν πεθαίνει από την πείνα».
Το Sirah είναι επομένως μια σκόπιμη προσπάθεια να απεικονιστεί ένας μαχόμενος και εξανθρωπισμένος Μωάμεθ που συνεχίζει να μάχεται ενάντια στις αντιξοότητες της ζωής για να κάνει τον μονοθεϊσμό να θριαμβεύει.
Το περιστατικό των Σατανικών Στίχων εφευρέθηκε, σύμφωνα με τον ισχυρισμό, από τους μελετητές του Sirah για να αφηγηθούν μια ηρωική ιστορία κινδύνου, ταλαιπωρίας, σθένους, επιμονής, πίστης, θάρρους και θριάμβου.
Συνοπτικά: η ιστορία των Σατανικών Στίχων εμφανίζεται στις πρώτες ιστορικές πηγές του Ισλάμ. Απορρίπτεται από άλλους. Οι κριτικοί θεωρούν ότι είναι λογοτεχνική εφεύρεση να εμποτίσει τον Μωάμεθ με αρετή, η οποία όμως έλαβε ελάχιστη ή καμμία προβολή από μεταγενέστερες ισλαμικές δοξασίες.
Για μια πλήρη μελέτη με όλες τις λεπτομέρειες, τις ιστορικές και θεολογικές αναφορές διαβάστε το εξαιρετικό βιβλίο του Shahab Ahmed, « Πριν την Ορθοδοξία», από το οποίο αντλήσαμε και τις πληροφορίες.
