Το σύνηθες ερώτημα είναι αν το ενεργειακό σχέδιο της Ευρώπης είναι αρκετό για να μας… βγάλει τον χειμώνα που έρχεται. Τα περισσότερα νοικοκυριά επικεντρώνονται στο πώς να ζεσταθούν αυτόν τον χειμώνα, όχι τον επόμενο. Τα άσχημα νέα είναι ότι η ενεργειακή κρίση της Ευρώπης δεν θα τελειώσει την άνοιξη. Ο χειμώνας του 2023 πρόκειται να είναι το ίδιο δύσκολος, αν όχι χειρότεος.
- Βασίλης Γαλούπης
Η Goldman Sachs προέβλεψε πρόσφατα ότι οι τιμές του φυσικού αερίου το καλοκαίρι του επόμενου έτους θα είναι περίπου 235 ευρώ ανά MWh, υψηλότερα και απ’ ό,τι είναι σήμερα. Πληροφοριακά, προ πανδημίας η τιμή ήταν περίπου 20 ευρώ.
Η ενεργειακή κρίση της Ευρώπης είναι μεγαλύτερη και με περισσότερες προεκτάσεις από τις προφανείς. Θα διαρκέσει δε πολύ περισσότερο απ’ όσο ισχυρίζονται τα διάφορα κυβερνητικά αφηγήματα. Τα άμεσα μεγάλα προβλήματα αφορούν τούτο τον χειμώνα. Οδεύουμε προς μια τριπλή κρίση. Θα έχουμε ελλείψεις ενέργειας, υψηλές τιμές και οικονομική ύφεση.
Η ύφεση αναμένεται να αρχίσει από τους αμέσως ερχόμενους μήνες, με τον μεγαλύτερο οικονομικό αντίκτυπο να έρχεται το δ΄ τρίμηνο του 2022 και το α΄ τρίμηνο του 2023, σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις του «Economist», που αναφέρουν επίσης ότι οι αποθήκες αερίου της Ευρώπης θα έχουν αδειάσει ως τον Μάρτιο.
Το 2022 οι αποθήκες γέμισαν από το ρωσικό φυσικό αέριο και πάνω σε αυτά τα αποθέματα τα νοικοκυριά, οι βιομηχανίες και οι οικονομίες της Ευρώπης υπολογίζουν να επιβιώσουν τον φετινό χειμώνα. Ομως το καλοκαίρι οι ρωσικές προμήθειες κόπηκαν, ως απάντηση στις κυρώσεις.
Αυτό σημαίνει ότι του χρόνου δεν θα υπάρχει ρωσικό φυσικό αέριο ώστε να ξαναγεμίσουν οι αποθήκες της Ευρώπης. Κατά συνέπεια, η ενέργεια θα πρέπει να βρεθεί από αλλού. Ομως, επιπλέον προμήθειες από άλλες πηγές δεν αναμένεται να υπάρξουν πριν από το 2024, το νωρίτερο και σύμφωνα με τις πιο αισιόδοξες εκτιμήσεις.
Ακόμα και για να επαρκέσει το φυσικό αέριο που ήδη έχουμε στις ευρωπαϊκές αποθήκες γι’ αυτόν τον χειμώνα, πρέπει να υπάρξει περιορισμός της κατανάλωσης. Εκτός των υψηλών τιμών, που η Κομισιόν προσδοκά ότι θα εξαναγκάσουν τους καταναλωτές σε βίαιη μείωση της ζήτησης, έχει ήδη συμφωνηθεί στην Ε.Ε. μια εκούσια μείωση της κατανάλωσης κατά 15%, η οποία θα καταστεί υποχρεωτική υπό ορισμένες συνθήκες.
Ακόμα κι έτσι, κάποιες χώρες δεν θα μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες τους σε φυσικό αέριο αυτόν τον χειμώνα και θα χρειαστεί να πάρουν σκληρές πολιτικές αποφάσεις: να επιβάλουν αδράνεια στη βιομηχανική τους παραγωγή, αυξήσεις τιμών και περιορισμούς στη χρήση οικιακής θέρμανσης.
Εκτιμάται ότι περίπου το 1/3 των ευρωπαϊκών χωρών είναι πιθανό να αντιμετωπίσει ελλείψεις τους ερχόμενους μήνες. Η Γερμανία θα αναγκαστεί, όπως όλα δείχνουν, να εφαρμόσει δελτίο στη βιομηχανία, με ντόμινο «παρενεργειών» για όλη την ευρωπαϊκή οικονομία.
Αγριος ανταγωνισμός μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. για μια παρτίδα LNG
Μόλις ολοκληρώθηκε ένα καινούργιο τερματικό LNG στο λιμάνι Εμσχαβεν της Ολλανδίας και η Γερμανία σχεδιάζει να φτιάξει άλλα δύο. Επίσης, αναμένεται μέσα στον Οκτώβριο να είναι έτοιμος ένας αγωγός που θα συνδέει τη Νορβηγία με την Πολωνία μέσω Δανίας. Ακόμα ένας αγωγός, όμως με τη μισή χωρητικότητα, θα περνάει από την Πολωνία στη Σλοβακία.
Ομως ο ανταγωνισμός μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών για τις προμήθειες από αυτούς τους αγωγούς αναμένεται να είναι αμείλικτος. Αγριος και σκληρός.
Η Πολωνία, σύμφωνα με την εθνική της εταιρία φυσικού αερίου PGNiG, δεν έχει εξασφαλίσει προμήθειες πέραν της τρέχουσας περιόδου θέρμανσης για να καλύψει πλήρως το μερίδιό της στον νέο αγωγό.
Η Γερμανία παλεύει να υπογράψει «συμφωνίες αλληλεγγύης» με κάποιες από τις γειτονικές της χώρες ώστε να διασφαλίσει για τον εαυτό της επαρκείς προμήθειες σε περίπτωση ελλείψεων αυτόν τον χειμώνα. Στο μεταξύ, το Βερολίνο επιχειρεί ήδη, λόγω της οικονομικής του δυνατότητας και της πολιτικής του ισχύος, να ανακατευθύνει σημαντικά φορτία LNG, που προορίζονταν για άλλα κράτη, αποκλειστικά προς τις ακτές της Γερμανίας.
Η πλατφόρμα της Ε.Ε. που θα διευκόλυνε τις κοινές αγορές φυσικού αερίου για να διασφαλίσουν χαμηλότερες τιμές και οι ασθενέστερες χώρες ακόμα να λειτουργήσει.
Η πολυδιαφημισμένη ευρωπαϊκή αλληλεγγύη μπορεί εύκολα να καταρρεύσει ανά πάσα στιγμή, με βασική αιτία την άνιση κατανομή φυσικού αερίου μεταξύ των κρατών-μελών όσο ο χειμώνας βαθαίνει και τα αποθέματα στερεύουν. Η κοινή χρήση φυσικού αερίου θα συνέφερε τις πιο ευάλωτες ενεργειακά χώρες, αλλά οι πολίτες στα άλλα κράτη δεν θα συμφωνούσαν να υποστούν εγχώριες ελλείψεις προκειμένου να βοηθήσουν μια γειτονική χώρα. Ηδη η Πολωνία έχει περιορίσει τις εξαγωγές ηλεκτρικής ενέργειας στη Γερμανία για να μειώσει τις δικές της τιμές ηλεκτρικής ενέργειας. Η σουηδική κυβέρνηση πιέζεται να κάνει το ίδιο.
Οι χώρες που βρίσκονται στην κόψη του ξυραφιού
Η Ελλάδα φαίνεται να συγκαταλέγεται στις χώρες που είναι λιγότερο άμεσα εκτεθειμένες στη διακοπή του ρωσικού φυσικού αερίου από άλλες, αφού τουλάχιστον διαθέτει τερματικό LNG για να κάνει εναλλακτικές προμήθειες. Είναι, όμως, «υψηλού κινδύνου» όσον αφορά τις δευτερεύουσες συνέπειες.
Επειδή οι ελλείψεις σε ολόκληρη την Ευρώπη θα ανεβάσουν τις τιμές της ενέργειας σε επίπεδα ρεκόρ, η Ελλάδα, που ήδη είναι εκτεθειμένη σε πολύ υψηλό πληθωρισμό και ανεξέλεγκτο κύμα ακρίβειας, θα είναι ιδιαιτέρως ευάλωτη.
Οι χώρες με το μεγαλύτερο ρίσκο είναι η Ουγγαρία, η Τσεχία και η Σλοβακία. Οχι μόνο θα αντιμετωπίσουν ελλείψεις αυτόν τον χειμώνα, αλλά επειδή είναι ενταγμένες στις γερμανικές αλυσίδες εφοδιασμού, θα υποφέρουν και από τις επιπτώσεις στο δελτίο φυσικού αερίου στον βιομηχανικό τομέα της Γερμανίας.
Τα τρία αυτά κράτη βασίζονται στη Ρωσία στο σύνολο σχεδόν των αναγκών τους σε παροχή φυσικού αερίου και δεν έχουν πρόσβαση σε τερματικούς σταθμούς LNG, δεδομένου ότι είναι περίκλειστα. Οπότε οι εναλλακτικές προμήθειες που θα χρειαστούν θα πρέπει να έρθουν μέσω χωρών που επίσης έχουν έλλειψη φυσικού αερίου (Γερμανία, Ιταλία, Αυστρία). Αρα η προσφορά θα είναι περιορισμένη. Η Ουγγαρία, πάντως, ποντάρει στις καλές σχέσεις της με τη Ρωσία για να πάρει νέες προμήθειες αερίου από τον αγωγό Balkan Stream, μέσω Τουρκίας, Βουλγαρίας και Σερβίας.
Σε ποιους τομείς θα «πονέσει» η βιομηχανία
Στις βιομηχανίες οι τομείς που θα υποφέρουν περισσότερο από τις ελλείψεις φυσικού αερίου θα είναι τα βασικά μέταλλα, ο μεγαλύτερος βιομηχανικός καταναλωτής ενέργειας λόγω των κλιβάνων με αέριο, αλλά και ο τομέας των χημικών. Οσον αφορά τους καταναλωτές, ήδη σε κάποια κράτη οι πολιτικές αναθεωρούνται.
Στην Ουγγαρία η χρήση ενέργειας πάνω από τον οικιακό μέσο όρο τώρα χρεώνεται με σχεδόν τιμές αγοράς. Η Τσεχία αύξησε τις τιμές τελικού χρήστη από τον Σεπτέμβριο.
Στη Γερμανία η βασική ζημιά στην οικονομία της θα προέλθει από τις ενεργοβόρες βιομηχανίες της, όπως τα χημικά, ο χάλυβας, το γυαλί και τα λιπάσματα, οι οποίες θα είναι και οι πρώτες που θα αντιμετωπίσουν το δελτίο αερίου. Επίσης επηρεάζονται η αυτοκινητοβιομηχανία και τα μηχανήματα.
Επειδή η Γερμανία αντιπροσωπεύει το 1/4 του ΑΕΠ της Ε.Ε., η δική της ύφεση θα έχει και σοβαρές παράπλευρες επιπτώσεις σε άλλες χώρες, όπως κυρίως στην Αυστρία, στην Ιταλία και την κεντρική Ευρώπη.
Η Ιταλία έχει έναν μεγάλο βιομηχανικό τομέα, που ισοδυναμεί με το 24% του ΑΕΠ, ωστόσο, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, μπορεί να έχει πρόσβαση σε άλλους αγωγούς και υποδομές LNG, άρα θα είναι λιγότερο ευάλωτη από τη Γερμανία σε ελλείψεις φυσικού αερίου. Το δελτίο στο φυσικό αέριο αναμένεται να είναι μάλλον περιορισμένο στην Ιταλία, αλλά εκτεταμένο στη Γερμανία και την Αυστρία.
Σε ολόκληρη την Ευρώπη οι υψηλές τιμές της ενέργειας θα περιορίσουν την οικονομική δραστηριότητα αυτόν τον χειμώνα, ακόμα και σε χώρες που δεν θα αντιμετωπίσουν σοβαρό πρόβλημα ελλείψεων φυσικού αερίου.
Κάποιες οικονομίες που δεν είναι εκτεθειμένες στις ρωσικές προμήθειες αλλά χρησιμοποιούν πολύ φυσικό αέριο, όπως η Ισπανία και η Βρετανία, αντιμετωπίζουν ήδη πρόβλημα με τις πολύ υψηλές τιμές. Στις χώρες της Βαλτικής η κατανάλωση πέφτει λόγω των τιμών της ενέργειας.
Στη Γαλλία, η πρόσφατα εθνικοποιημένη EDF ανοίγει ξανά «σκουριασμένες» μονάδες για να έχει επαρκή ενέργεια για τον χειμώνα, αλλά υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα επειδή από τους 56 πυρηνικούς αντιδραστήρες της χώρας σχεδόν οι μισοί έχουν βγει εκτός λειτουργίας για συντήρηση. Αν η Γαλλία συνεχίσει να εισάγει περισσότερη ενέργεια απ’ όση συνήθως, τότε προμήθειες φυσικού αερίου θα εκτραπούν από τις χώρες όπου κανονικά καταλήγουν. Αυτό σημαίνει ότι θα προκύψουν ελλείψεις ακόμα και σε χώρες που εμφανίζονται επαρκώς εφοδιασμένες.
«Η πραγματική ανησυχία είναι για την επόμενη χρονιά»
Αυτή τη στιγμή το αποθηκευμένο φυσικό αέριο της Ευρώπης προέρχεται από τη Ρωσία. Το καλοκαίρι ο ευρωπαϊκός μέσος όρος επάρκειας ήταν 62%, ενώ στο μεταξύ έχει αυξηθεί κάπως. Ομως, σε αντίθεση με το αφήγημα ότι αυτός ο φετινός χειμώνας θα είναι ο πιο δύσκολος μεταπολεμικά, η αναπλήρωση της αποθήκευσης φυσικού αερίου το 2023 θα είναι ακόμα δυσκολότερη εφόσον οι πολεμικές συνθήκες δεν αλλάξουν ραγδαία προς το καλύτερο.
Τα ρωσικά αποθέματα που έχουμε στην Ευρώπη αναμένεται να εξαντληθούν πλήρως αυτόν τον χειμώνα. Με την κάνουλα κλειστή από το Κρεμλίνο, δεν θα υπάρχει τρόπος ανάλογου ανεφοδιασμού.
Για τον χειμώνα 2023-2024 δεν θα υπάρχουν έξτρα ποσότητες για αποθήκευση. Ανώτατο στέλεχος του ενεργειακού τομέα στη Γαλλία, που διατήρησε την ανωνυμία του, είπε πριν από μόλις μερικές μέρες στον «Economist» ότι «η πραγματική ανησυχία είναι ο επόμενος χειμώνας, όχι αυτός που έρχεται».
Η ενεργειακή κρίση της Ευρώπης «δεν είναι ζήτημα του ενός χειμώνα» εκτίμησε και το Bloomberg, που θεωρεί ότι το σοβαρό πρόβλημα θα συνεχιστεί ακόμα πιο έντονα και το 2023.
Ιδια γνώμη έχει και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ασχέτως αν δεν τη… διαφημίζει στους έτσι κι αλλιώς ανήσυχους πολίτες της Ευρώπης. Στο προσχέδιο ανακοίνωσης Μαρτίου η Κομισιόν προειδοποιούσε ότι η ενεργειακή κρίση θα διαρκέσει περισσότερο από το αναμενόμενο και έδινε μια ζοφερή εικόνα με πληθωρισμό και υψηλές τιμές ενέργειας που θα συνεχίζονται για χρόνια.
Το μεγαλύτερο πεδίο φυσικού αερίου της Ευρώπης, όσον αφορά κοιτάσματα ήδη αξιοποιημένα που χρησιμοποιούνται εδώ και χρόνια, βρίσκεται στο Γκρόνιγκεν της Ολλανδίας. Δεκαετίες εξόρυξης, όμως, προκάλεσαν μικρούς σεισμούς που έκαναν χιλιάδες σπίτια στην περιοχή ασταθή κι επικίνδυνα. Ετσι, η ολλανδική κυβέρνηση ήδη μειώνει τη ροή του αερίου στο ελάχιστο και έχει δεσμευτεί να κλείσει τελείως την παραγωγή από το Γκρόνιγκεν ως το 2024.
Σήμερα οι τιμές του φυσικού αερίου είναι τόσο υψηλές, που αν ξανάρχιζε την κανονική άντληση η κυβέρνηση της Ολλανδίας, θα μπορούσε εύκολα να κάνει κάθε ιδιοκτήτη σεισμόπληκτου σπιτιού εκατομμυριούχο. Πολιτικά δεν θέλει να κάνει πίσω από τις αποφάσεις της για οριστικό κλείσιμο, όμως οι έξωθεν πιέσεις που δέχεται είναι πια ασφυκτικές.
Το κοίτασμα του Γκρόνιγκεν είναι η μόνη λύση που θα μπορούσε να βελτιώσει κάπως και κυρίως άμεσα τις προοπτικές της Ε.Ε. Το 2014 αντλήθηκαν 42 δισ. κυβικά μέτρα και θα μπορούσε ακόμα να παράγει 20-25 δισ., περίπου το 5% του φυσικού αερίου που χρειάζεται η Ευρώπη.
Ακόμα, όμως, και η λύση του Γκρόνιγκεν δεν μοιάζει αρκετή. Οι βιομηχανίες της Ε.Ε. θα λιμοκτονήσουν ενεργειακά, που σημαίνει ότι η Ευρώπη κινδυνεύει με αποβιομηχάνιση. Κάποιες ίσως προσπαθήσουν να μετεγκατασταθούν, πιθανώς στις επαρκείς ενεργειακά ΗΠΑ. Η Ε.Ε. πληρώνει βαρύ τίμημα για ακόμα ένα λάθος της. Αν και διαθέτει σημαντικό ορυκτό πλούτο, έχει επιλέξει να τον αφήσει ανεκμετάλλευτο, μια επιλογή Βρυξελλών – Βερολίνου που μπορεί να αποβεί μοιραία, αν ζυγίσει κανείς τις συνέπειες και τους κινδύνους που έρχονται για μόνιμη αποδυνάμωση της γηραιάς ηπείρου.
Οσο περισσότερο διαρκεί η κρίση τόσο δυσκολότερες θα γίνονται οι πολιτικές συγκρούσεις εντός των χωρών, αλλά και μεταξύ των κρατών. Η Ε.Ε. δέχτηκε να βρεθεί στη μέση του ενεργειακού πολέμου ΗΠΑ – Ρωσίας, με την Ουάσινγκτον να φιλοδοξεί να είναι η μεγάλη νικήτρια. Σύμφωνα με τον Dan Yergin, κορυφαίο ενεργειακό αναλυτή, «η Αμερική ήδη έχει εκτοπίσει τη Ρωσία ως ο μεγαλύτερος εξαγωγέας ενέργειας στον κόσμο».
Στο τέλος, η Ευρώπη θα υποχρεωθεί σε μια μερική όσο και άτσαλη μετάβαση προς μια πιο πράσινη ενέργεια και η γεωπολιτική επιρροή της Ρωσίας στην Ε.Ε. θα μειωθεί. Ομως αυτή η μετάβαση θα διαρκέσει χρόνια και θα επιφέρει μεγάλο οικονομικό πόνο στους πολίτες και σοβαρές πολιτικές αναταραχές.
