Ο κοινωνικός ψυχολόγος Rob Henderson ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τον όρο «πολυτελή πιστεύω» στην κοινωνιολογική συζήτηση. Η αταξική κοινωνία του Μαρξ είναι ίσως ο μεγαλύτερος αστικός μύθος πέρα από ουτοπία. Η αρχή Pareto (**) είναι ο βασικός της αντίπαλος.
- Του Εμμανουήλ Μπέζα (*)
Οι επαναστάσεις που έλαβαν μέρος στην Ευρώπη τον 19ο και τον 20ο αιώνα αλλά και η Αμερικανική επανάσταση, είχαν έναν κοινό «ταξικό εχθρό», πέρα από τις επί μέρους ιδεολογικές διαφορές και τον τρόπου που κατέληξαν: την κοινωνία των ευγενών. Μια ομάδα πλούσιων ατόμων που επέβαλαν τις απόψεις τους στο σύνολο και έπαιρναν αποφάσεις για λογαριασμό του συνόλου, συμμετέχοντας στη διακυβέρνηση του κράτους τους με βασικό κριτήριο κοινωνικής υπεροχής την περιουσία και την καταγωγή τους. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν και ένα άλλο κοινωνικό χαρακτηριστικό: ήθελαν διακαώς να επιδεικνύουν την οικονομική τους υπεροχή απέναντι σε άλλους.
Η ομάδα αυτή δεν αποτελεί πλέον, στις δημοκρατίες, ξεχωριστή ομάδα εξουσίας. Παρόλα αυτά, συνεχίζει να υφίσταται σαν κοινωνική ομάδα και να επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό το κοινωνικό σύνολο. Εκεί έξω, συνεχίζουν να υπάρχουν πλούσιοι που θέλουν διακαώς να αντιμετωπίζονται ως ανώτεροι λόγω της οικονομικής τους ευμάρειας. Το ζήτημα είναι πως το επιτυγχάνουν αυτό…
Τι είναι τα «πολυτελή πιστεύω»
Οι πεποιθήσεις πολυτελείας είναι ιδέες και απόψεις που προσδίδουν στάτους στην ανώτερη τάξη, ενώ συχνά προκαλούν κόστος στις κατώτερες τάξεις. Αυτός είναι ο ορισμός που δίνει ο Rob Henderson στον όρο «πολυτελές πιστεύω / πολυτελής πεποίθηση». Παρόλα αυτά, η αντίληψη για τον όρο ξεκινά έναν αιώνα πριν.
Το 1899, ο οικονομολόγος Thorstein Veblen, στο βιβλίο του «Η θεωρία της κοινωνικής τάξης του ελεύθερου χρόνου» παρατήρησε, ότι επειδή δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την οικονομική κατάσταση άλλων ανθρώπων, ένας καλός τρόπος για να καταλάβουμε το μέγεθος της είναι να δούμε αν μπορούν να αντέξουν οικονομικά, ακριβά αγαθά και «χαλαρές» δραστηριότητες. Αυτά τα αγαθά και οι δραστηριότητες μπορούσαν να αγοραστούν ή να εκτελούνται μόνο από άτομα που δεν εργάζονταν ως χειρωνακτικοί εργάτες και μπορούσαν να ξοδέψουν τον χρόνο και τα χρήματά τους μαθαίνοντας κάτι χωρίς πρακτική χρησιμότητα.
Σε παρόμοια αναζήτηση ο Γάλλος κοινωνιολόγος Pierre Bourdie στο βιβλίο του «Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste», το 1979, περιέγραψε πως είναι η «απόσταση από την ανάγκη» που χαρακτηρίζει τις εύπορες τάξεις. Μόλις καλυφθούν οι βασικές φυσικές και υλικές μας ανάγκες, οι εύποροι μπορούν στη συνέχεια να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο καλλιεργώντας αυτό που ο Μπουρντιέ ονόμασε «διαθέσεις νου και σώματος» με τη μορφή περίπλοκων και ακριβών συνηθειών.
Σε αντιστοιχία με αυτές τις κοινωνιολογικές παρατηρήσεις, ο βιολόγος Amotz Zahavi πρότεινε ότι τα ζώα εξελίσσουν ορισμένα χαρακτηριστικά και συμπεριφορές επειδή είναι τόσο δαπανηρά από φυσική άποψη, για να δείξουν ότι έχουν την δυνατότητα να προβούν σε αυτή τη βιολογική δαπάνη σε σχέση με άλλα ζώα. Πολλοί άνθρωποι είναι εξοικειωμένοι με το παράδειγμα της ουράς του παγωνιού. Μόνο ένα υγιές πουλί είναι ικανό να αναπτύξει τέτοιο φτέρωμα ενώ παράλληλα καταφέρνει να επιβιώσει από τα αρπακτικά.
Και οι τρεις, Veblen, Bourdieu και Zahavi, υποστήριξαν όλοι, ότι οι άνθρωποι -ή τα ζώα- φέρουν σύμβολα στάτους, επικοινωνούν δηλαδή με συγκεκριμένους τρόπους και υιοθετούν δαπανηρά μέσα έκφρασης, προκειμένου να αποκτήσουν διάκριση από τις μάζες.
Από τα πολυτελή αντικείμενα και τις πολυτελείς δραστηριότητες στα πολυτελή πιστεύω
Ρούχα, κοσμήματα και ακριβά ρολόγια
Ένας συνήθης τρόπος επίδειξης του πλούτου για τα μέλη των ανώτερων τάξεων ήταν τα αντικείμενα. Τα ρολόγια, τα κοσμήματα και τα ρούχα ήταν μερικά από τα αντικείμενα που δημιουργούσαν ορατή διαφοροποίηση ανάμεσα στους πληθυσμούς και καταδείκνυαν την εισοδηματική ανωτερότητα ορισμένων. Σε κοινωνίες που επί το πλείστων ζούσαν σε καταστάσεις απόλυτης φτώχειας, το ακριβό ντύσιμο και τα κοσμήματα ήταν κάτι που μόνοι οι λίγοι και πλουσιότεροι μπορούσαν να κατέχουν. Τα πράγματα είναι διαφορετικά τον 21ο αιώνα. Όλη η Δύση σχεδόν ζει μεσοσταθμικά με εισοδήματα πάνω από 32 ευρώ την ημέρα/άτομο, ενώ η μαζική παραγωγή έχει ρίξει την τιμή σε πολλά ιστορικώς πολυτελή αντικείμενα. Οι περισσότεροι πλέον άνθρωποι έχουν πρόσβαση σε αυτά που κάποτε είχαν μόνο οι πλούσιοι. Από την εποχή που η πλειονότητα της κοινωνίας είχε μια αλλαξιά ρούχα φθάσαμε πλέον οι περισσότεροι να έχουμε γεμάτες ντουλάπες.
Αναψυχή και διασκέδαση
Το ίδιο συμβαίνει και με τις δραστηριότητες αναψυχής και διασκέδασης. Τα εργατικά στρώματα είχαν να αντιμετωπίσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό σε πολλές περιπτώσεις ενώ παράλληλα δεν είχαν χρόνο για ψυχαγωγικές δραστηριότητες την στιγμή που δούλευαν υπερβολικά πολλές ώρες. Όταν και αν τους απέμενε ελεύθερος χρόνος συνήθιζαν να τον περνούν κοντά στην περιοχή που κατοικούσαν με τις οικογένειες τους σε μια απλή καθημερινότητά που τώρα μοιάζει τυπικότητα αλλά τότε ήταν πολυτέλεια. Μια από αυτές τις δραστηριότητες των πλούσιων ήταν το γκολφ. Το γκολφ γεννήθηκε τον 15ο αιώνα και αποτελούσε δραστηριότητα που μόνο οι πλούσιοι επιδίδονταν σε αυτήν. Η αστικοποίηση όμως, έφερε την γέννηση των λαϊκών αθλημάτων με αποκορύφωμα το ποδόσφαιρο, ενώ πρόσβαση στο γκολφ απέκτησαν όλο και περισσότεροι με την αύξηση των εισοδημάτων και τη μείωση των εξόδων λόγω και της εισαγωγή των πλαστικών. Πλέον, όταν 500εκ. άνθρωποι παρακολουθούν ευρωπαϊκό και αμερικανικό ποδόσφαιρο, οι «ευγενείς» προσπαθούν απλά να πιάσουν τις VIP θέσεις στα λαϊκά κατά βάση γήπεδα.
Διατροφή
Το ίδιο ισχύει και για τις διατροφικές συνήθειες. Όσο παλαιότερα ανατρέχουμε μπορούμε να βρούμε και το κρέας ως είδος πολυτέλειας. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο στη διατροφή των εύπορων ήταν τα μπαχαρικά, τα οποία ήταν ακριβά και δυσεύρετα. Αλλά καθώς οι Ευρωπαίοι αποίκησαν την Ινδία και την Αμερική, το κόστος των μπαχαρικών μειώθηκε και οι μάζες μπορούσαν πλέον να τα αποκτήσουν. Ως αποτέλεσμα της ευρείας χρήσης, τα μπαχαρικά δεν ήταν πλέον σύμβολο στάτους. Οι ελίτ εξαιτίας αυτής της «κοινωνικής υποτίμησης» των μπαχαρικών έφθασαν στο σημείο να τα χαρακτηρίσουν βάρβαρα και κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Λουδοβίκου XIV της Γαλλίας, οι σεφ της αυλής απαγόρευσαν τη ζάχαρη και τα μπαχαρικά σε όλα τα γεύματα εκτός από τα επιδόρπια. Σήμερα, τα περισσότερα είδη μπαχαρικών βρίσκονται στο ράφι του γειτονικού μας σούπερ μάρκετ. Συνάμα, ενώ βιώνουμε μια έντονη πληθωριστική κρίση στα τρόφιμα καταναλώνουμε κρέας σε μεγάλες ποσότητες. Ακόμα και τα εστιατόρια που κάποτε έμοιαζαν διατροφικό όνειρο αποτελούν στο σύνολο της εστίασης καθοριστικό παράγοντα για την οικονομία της Δύσης.
Από τον τρόπο που ντύνονταν μέχρι το που και τι έτρωγαν οι πλούσιοι, μπορούσαν να δείξουν χωρίς καν να το επιδιώκουν την εισοδηματική τους ανωτερότητα. Πλέον, δεν μπορούν να το κάνουν χρησιμοποιώντας υλικά αγαθά, καθώς ο Δυτικός κόσμος γνωρίζει περίσσεια αυτών, σε μια περιοχή του κόσμου που συγκριτικά με τις υπόλοιπες είναι πολύ πλούσια.
Το παρελθόν είναι ίσως ο καλύτερος δάσκαλος του παρόντος. Συμπεριφορές, καταστάσεις, γεγονότα επαναλαμβάνονται, απλά σε διαφορετική μορφή. Το 1900 στη Ρωσία οι ευγενείς ήταν ο κύκλος των γαλαζοαίματων με κέντρο τον Τσάρο. Το 2024, δεν υπάρχουν βασιλείς και αυλές, παρά μόνο συμβολικά. Η δημοκρατία έχει επικρατήσει και η μεγαλύτερη συγκέντρωση πλούτου πραγματοποιείται από ιδιώτες που δεν κατέχουν κρατικές θέσεις εξουσίας.
Η ίδια η δομή που καθόριζε το ποιος είναι ευγενής, άλλαξε. Πέρα από τις πολιτειακές και κοινωνικές αλλαγές, η μαζική παραγωγή λόγω της εκβιομηχάνισης και η αύξηση των εισοδημάτων συνέβαλαν καθοριστικά στο να γίνουν τα πολυτελή αντικείμενα προσβάσιμα σε όλους. Από το 1900 μέχρι σήμερα η δημοκρατία και η ελεύθερη αγορά ήταν εκείνες που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τον επαναπροσδιορισμό της τάξης των ευγενών ενώ η τεχνολογική ανάπτυξη και η βιομηχανική επανάσταση ήταν εκείνες που άνοιξαν το δρόμο για την αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο η πλούσιοι θα κέρδιζαν κοινωνικό στάτους.
Η Αμερική αποτελεί το κέντρο της Δύσης και εκεί παρατηρήθηκε για πρώτη φορά το φαινόμενο των «πολυτελή πιστεύω». Εκεί θα δούμε και τα δύο σημαντικότερα από αυτά.
Τα «πολυτελή πιστεύω» στην Αμερική
Ένα παράδειγμα «πoλυτελούς πεποίθησης» είναι ότι όλες οι οικογενειακές δομές είναι ίσες.
Και όμως, οι εύποροι, μορφωμένοι άνθρωποι που έχουν μεγαλώσει από δύο παντρεμένους γονείς είναι πιο πιθανό από άλλους να πιστεύουν ότι η μονογαμία είναι ξεπερασμένη, ο γάμος είναι απάτη ή ότι όλες οι οικογενειακές δομές είναι ίσες.
Οι χαλαρές συμπεριφορές για το γάμο επιβαρύνουν όμως την εργατική τάξη και τους φτωχούς. Στη δεκαετία του 1960, τα ποσοστά γάμου Αμερικανών ανώτερης και κατώτερης τάξης ήταν σχεδόν τα ίδια. Παρόλα αυτά, από τότε μέχρι σήμερα, οι εύποροι Αμερικανοί χαλάρωσαν τους κοινωνικούς κανόνες, εκφράζοντας σκεπτικισμό για το γάμο και τη μονογαμία. Αυτή η πεποίθηση πολυτελείας συνέβαλε στη διάβρωση της οικογένειας στα κατώτερα εισοδηματικά στρώματα. Όπως αναφέρει ο Rob Henderson στο NY Post:
Σήμερα, τα ποσοστά γάμου των εύπορων Αμερικανών είναι σχεδόν τα ίδια με αυτά της δεκαετίας του 1960. Αλλά οι άνθρωποι της εργατικής τάξης είναι πολύ λιγότερο πιθανό να παντρευτούν. Επιπλέον, τα ποσοστά γεννήσεων εκτός γάμου είναι πάνω από 10 φορές υψηλότερα από ό,τι ήταν το 1960, κυρίως μεταξύ των φτωχών και της εργατικής τάξης. Οι εύποροι άνθρωποι σπάνια έχουν παιδιά εκτός γάμου, αλλά είναι πιο πιθανό να εκφράσουν την πολυτελή πεποίθηση ότι κάτι τέτοιο δεν έχει καμία συνέπεια.
Οι πλούσιοι αμφισβητούν το θεσμό της οικογένειας. Αναπτύσσουν θεωρίες γύρω από την ισότητα όλων των μορφών γάμου και συντροφικότητας, αλλά συνεχίζουν να διατηρούν τον θεσμό στις τάξεις τους, στα ίδια επίπεδα με 50 χρόνια πριν. Από την άλλη, τα κατώτερα οικονομικά στρώματα εφαρμόζουν αυτό που οι πλούσιοι φιλοσοφούν. Οι μεν δέχονται τις συνέπειες, οι δε κατευθύνουν τις πράξεις. Άραγε, στην αντίστροφη του φαινομένου, οι εύποροι θα αποδέχονταν αυτές τις συνέπειες;
Μια άλλη «πεποίθηση πολυτελείας» είναι ότι η θρησκεία είναι παράλογη ή επιβλαβής.
Τα μέλη της ανώτερης τάξης είναι πιο πιθανό να είναι άθεοι ή μη θρησκευόμενοι. Αλλά έχουν τους πόρους και την πρόσβαση για να ευδοκιμήσουν χωρίς το ενοποιητικό κοινωνικό οικοδόμημα της θρησκείας. Οι χώροι λατρείας είναι συχνά απαραίτητοι για τον κοινωνικό ιστό των φτωχών κοινοτήτων. Ενώ οι εύποροι άνθρωποι βρίσκουν συχνά νόημα στο επάγγελμα τους, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν την πολυτέλεια ενός «επαγγέλματος». Έχουν απλά «δουλειά», 8άωρο μπαίνει 8άωρο βγαίνει. Χωρίς οικογένεια ή κοινότητα για να φροντίζουν, μια τέτοια δουλειά μπορεί να μην έχει νόημα. Τα επαγγέλματα του «λευκού κολάρου» προσφέρουν χώρο και χρόνο για πνευματική αναζήτηση, η οποία μπορεί να μην σχετίζεται άμεσα με τη θρησκεία αλλά επιτυγχάνει το ίδιο, καλλιέργεια και ηθική κατεύθυνση. Τα επαγγέλματα του «μπλε κολάρου» δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα, για αυτό και τα μέλη του, έχουν ανάγκη από την οργανωμένη θρησκεία και τις κοινωνικές εκδηλώσεις που απορρέουν από αυτήν. Ένα ταξίδι μπορεί να προσφέρει σε ένα παιδί των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων γνώσεις και σημαντικές εμπειρίες πνευματικής φύσεως, αλλά για ένα παιδί της εργατικής τάξης αυτά μπορεί να τα προσφέρει το εκκλησιαστικό κατηχητικό.
Το μεροκάματο είναι χειρωνακτικό και θέλει ρουτίνα παρά σκέψη. Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε οικογένειες του μεροκάματου δεν έχουν τα ίδια ερεθίσματα με αυτά των ανώτερων εισοδηματικών στρωμάτων και για αυτό οι γονείς τους τα παροτρύνουν να συμμετέχουν στις κοινωνικές εκδηλώσεις της οργανωμένης θρησκείας. Ο παππούς μου δούλευε οικοδομή στα 15 του, δεν είχε χρόνο να διαβάσει βιβλία αλλά ούτε χρήματα για να αγοράζει συνέχεια. Η Κυριακάτικη Λειτουργεία ήταν πολύ σημαντική για αυτόν. Ο πατέρας μου με παρακίνησε να διαβάσω Ντοστογιέφσκι, ο πατέρας του παππού μου δεν έκανε το ίδιο και ενδεχομένως και πολλοί γονείς συμμαθητών μου. Την Κυριακή όμως όλη η γειτονιά πήγαινε εκκλησία.
Για να «μετρήσεις» τις συνέπειες απομάκρυνσης από την πίστη, θα πρέπει να μετρήσεις δύο μεγέθη που συνδέονται άμεσα με την πίστη και τα θρησκευτικά πιστεύω: τον γάμο και εκπαίδευση. Για την οικογένεια και τον γάμο ελέγξαμε τα στοιχεία παραπάνω. Ας δούμε τώρα για την εκπαίδευση.
Οι μαθητές κατώτερων εισοδηματικών στρωμάτων είναι πιο πιθανό να φοιτήσουν σε διετή κολλέγια. Εκεί τα στατιστικά δείχνουν την απομάκρυνση από την εκπαίδευση που βιώνει η εργατική τάξη:
Τα παιδιά των κατώτερων εισοδηματικά στρωμάτων είναι πιο πιθανό να φοιτήσουν σε διετή κοινοτικά κολέγια. Από τις εισαγωγές εκεί πάνω από 1 στους 3 εγγράφεται αλλά εγκαταλείπει το κολλέγιο.
Ενώ τέσσερις στους πέντε φοιτητές που ξεκινούν σε ένα κοινοτικό κολέγιο λένε ότι σκοπεύουν να συνεχίσουν για να πάρουν μπάτσελορ πτυχίο, μόνο ένας στους έξι από αυτούς τα καταφέρνει πραγματικά. Αυτό είναι μειωμένο κατά σχεδόν 15% από το 2020.
Τα κοινοτικά κολέγια δύο ετών έχουν τα χειρότερα ποσοστά ολοκλήρωσης σπουδών από κάθε είδους πανεπιστήμιο ή κολέγιο… Σχεδόν οι μισοί μαθητές εγκαταλείπουν, μέσα σε ένα χρόνο, το κοινοτικό κολέγιο από όπου ξεκίνησαν. Μόνο λίγο περισσότερο από το 40% τελειώνουν μέσα σε έξι χρόνια. (Στοιχεία 2023)
Τα «πολυτελή πιστεύω» στην Ευρώπη
Τα πολυτελή πιστεύω της Αμερικής διαδίδονται και υιοθετούνται κατά μήκος του Δυτικού κόσμου. Τα στατιστικά στοιχεία στην Ευρώπη επιβεβαιώνουν αυτή την επιρροή. Τα παρακάτω στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι τα δύο «Αμερικάνικα πολυτελή πιστεύω», υπάρχουν και στην Ευρώπη και κατ’ επέκταση στη χώρα μας:
Γάμος
Σε όλη την Ευρώπη, το 84% των γονέων που βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση (στις 5 κορυφαίες εισοδηματικές ομάδες) είναι παντρεμένοι, ενώ το 42% των γονέων που βρίσκονται σε χειρότερη θέση (στις 5 κατώτερες εισοδηματικές ομάδες) είναι παντρεμένοι.
Ακόμη και στην «κοινωνικά φιλελεύθερη» Σκανδιναβία, το 75% των πλουσιότερων γονέων είναι παντρεμένοι. Ωστόσο, μόνο το 30% των φτωχότερων γονέων είναι παντρεμένοι.(Marriage Foundation)
Εκπαίδευση
Σε στοιχεία που παρουσιάζει το Independent για το Ηνωμένο Βασίλειο:
Τα νέα στοιχεία αποκαλύπτουν ότι το 8,8% των μαθητών των φτωχότερων εισοδηματικών στρωμάτων, το 2017 δεν εμφανίστηκαν ως δευτεροετείς φοιτητές το φθινόπωρο, σε σύγκριση με το 6% των μαθητών από πιο ευνοϊκά υπόβαθρα.
Το χάσμα έχει διευρυνθεί κατά 0,3 ποσοστιαίες μονάδες από το 2016, όπου το 8,6% των φτωχότερων φοιτητών εγκατέλειψαν το πανεπιστήμιο κατά το πρώτο έτος σε σύγκριση με το 6,1% των συνομηλίκων τους με καλύτερη οικονομική κατάσταση.
Τα «πολυτελή πιστεύω» σε αυτές τις δύο περιπτώσεις που εξετάσαμε αναφέρονται σε θεσμούς και συγκεκριμένα στην αμφισβήτησή τους. Παρόλα αυτά, τα «πολυτελή πιστεύω» μπορεί να γίνονται αμεσότερα και να αφορούν τη στάση που υιοθετούν τα ανώτερα εισοδηματικά στρώματα σε πρόσφατα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα, τα οποία έχουν πάρει τον απαραίτητο χρόνο ώστε να δημιουργείται ένα κοινωνικό και πολιτικό αφήγημα γύρω από αυτά.
Ας δούμε δύο τέτοιες περιπτώσεις στην Ελλάδα του σήμερα.
Τα «πολυτελή πιστεύω» στην Ελλάδα
Πράσινη μετάβαση
Η πράσινη μετάβαση έχει στοιχίσει ακριβά στα μεσαία και κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Ειδικότερα, η μείωση παραγωγής λιγνίτη και η αύξηση των εισαγωγών ηλεκτρικού ρεύματος οδήγησαν σε ακριβότερους λογαριασμούς, οι οποίοι επηρέασαν άμεσα και τον πληθωρισμό στα τρόφιμα που στην Ελλάδα βρίσκεται σε επίπεδα ρεκόρ. Κατά απόλυτη τιμή οι αυξήσεις είναι ίδιες για όλες τις τάξεις, αλλά με τα εισοδήματα να διαφέρουν, για μια οικογένεια των ανώτατων εισοδηματικών στρωμάτων που αγοράζει προϊόντα όπως μπέικον και σολομό σε εβδομαδιαία βάση, η αύξηση στο γάλα θα περάσει απαρατήρητη, όχι όμως και για τους υπόλοιπους.
Η πράσινη μετάβαση θέτει ως απώτερο στόχο ο πλανήτης να προστατευτεί από τις ρυπογόνες ανθρώπινες δραστηριότητες, φέρνοντας σε μια ανοιχτή θεωρητική σύγκρουση τον άνθρωπο και τη φύση. Οι άνθρωποι στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα δεν έχουν χρόνο να αναζητήσουν θεωρίες περί διαμάχης ανθρώπου με τη φύση, αλλά περιμένουν το τέλος του μήνα για να πληρωθούν και να ζυγίσουν ποιες αναγκαίες δραστηριότητες θα περιορίσουν για να πληρώσουν τους λογαριασμούς. Η πράσινη μετάβαση είναι μια προνομιούχος κατάσταση κατά την οποία οι πλούσιοι μπορούν και να αντέξουν τις οικονομικές συνέπειες της αλλά και τις άμεσες αλλαγές που επιτάσσει όπως πχ την αγορά ενός ηλεκτρικού αυτοκινήτου. Αλλά έχουν και το χρόνο να αναλύσουν τη θεωρητική διαμάχη ανθρώπου και φύσης. Από την άλλη, οι φτωχότεροι θα πρέπει να αντιμετωπίσουν το αυξημένο ηλεκτρικό ρεύμα αλλά και τα ακριβότερα τρόφιμα.
Ο Veblen έθεσε ως προ-απαιτούμενα ύπαρξης ενός «πολυτελούς πιστεύω» την περίσσεια χρόνου και χρήματος και ο Rob Henderson πρόσθεσε στα προ-απαιτούμενα, τις επιβλαβείς συνέπειες στα κατώτερα εισοδηματικά στρώματα. Από τη στιγμή που η πράσινη μετάβαση χρειάζεται χρόνο και χρήμα και πλήττει τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, η υπεράσπισή της αποτελεί ένα καλό «πολυτελές πιστεύω» για επίδειξη κοινωνικού στάτους.
Είμαστε με την Ουκρανία
Για την ελίτ τάξη, ο πόλεμος στην Ουκρανία, είναι ένας πόλεμος για τη Δημοκρατία και τα ιδανικά της Δύσης. Ένας από τους πολλούς που έχουμε δει για αυτό το σκοπό, απ’ όταν αποκρυσταλλώθηκε ο λεγόμενος Δυτικός πολιτισμός. Η ελίτ επιχειρηματολογεί για την προάσπιση της Δύσης, την ίδια στιγμή που η ίδια η Δύση, οι μικρομεσαίες τάξεις, πλήττονται από τον αγώνα αυτόν για τη Δημοκρατία. Η ελίτ έχει τον χρόνο να «πολεμήσει» για τη Δημοκρατία με τα επιχειρήματά της, αλλά αντέχει να πληρώσει και το ακριβότερο αέριο και πετρέλαιο που επιβαρύνει οικονομικά από τα νοικοκυριά μέχρι τις επιχειρήσεις σε τεράστιο βαθμό.
Οι υπόλοιποι για να μπορέσουν αγωνιστούν για τη Δημοκρατία θα πρέπει να μπορούν να αγωνιστούν πρώτα για να αντέξουν τις απαιτήσεις τις καθημερινότητας. Η «μάχη για τα ιδανικά της Δύσης», απαιτεί χρόνο για τη θεωρητική προάσπιση τους αλλά και χρήμα για να πληρώσεις την διαφορά στις τιμές αερίου και πετρελαίου. Από τη στιγμή που χρειάζεται χρόνο και χρήμα και πλήττει τα κατώτερα εισοδηματικά στρώματα, η υπεράσπιση της Ουκρανίας και η δαιμονοποίηση της Ρωσίας, αποτελεί ένα καλό «πολυτελές πιστεύω» για την επίδειξη κοινωνικού στάτους.
Συμπερασματικά
Οι πλούσιοι χρησιμοποιούσαν αντικείμενα για να δείξουν την εισοδηματική τους ανωτερότητα. Αντικείμενα τα οποία θεωρούνταν πολυτελή και που μόνο αυτοί είχαν τα μέσα (χρήματα) να τα αποκτήσουν. Το ίδιο συνέβαινε με τις δραστηριότητες αλλά και τις διατροφικές συνήθειες. Οι πλούσιοι με αυτά τα αντικείμενα έδειχναν πως μπορούσαν να προβαίνουν σε δαπάνες τις οποίες μπορούσαν να αντέξουν, να κάνουν κάτι δηλαδή που δεν μπορούσαν να κάνουν οι υπόλοιποι.
Οι κοινωνικές αλλαγές, κυρίως τον 20ο αιώνα, εξάλειψαν τον όρο πολυτελή αντικείμενα με την έννοια που είχε, καθώς έκαναν τα υλικά αγαθά (αντικείμενα, διατροφή, δραστηριότητες) στο Δυτικό κόσμο προσβάσιμα σχεδόν σε όλους. Οι πλούσιοι έπρεπε να προσαρμόσουν τον τρόπο επίδειξης του πλούτου τους για να διατηρήσουν το κοινωνικό τους στάτους. Για το λόγο αυτό υιοθέτησαν τις «πολυτελείς ιδέες / πιστεύω». Ιδέες που μόνο αυτοί έχουν τα μέσα (χρόνο και χρήμα) για να αναπτύξουν. Ιδέες για τις οποίες μπορούν να προβαίνουν σε δαπάνες για να τις αποκτήσουν. Όπως ένα πολυτελές ρολόι αν αγοράζονταν από έναν εργάτη μπορεί να του στοίχιζε ακόμα και το σπίτι του έναν αιώνα πριν, έτσι και μια ιδέα σήμερα μπορεί να του στοιχίσει όπως είδαμε από την εκπαίδευση μέχρι και το εάν θα παντρευτεί ή όχι. Σε μια Δύση που τα υλικά αγαθά περισσεύουν, οι πλούσιοι αντικατέστησαν την ύλη με ιδέες.
Για τα μέλη της εργατικής τάξης τα υλικά αγαθά δεν εκτιμούνταν ποτέ πολύ, καθώς στην κουραστική, επίπονη και ρουτινιασμένη καθημερινότητά τους, ήξεραν πως δεν είναι αυτά που φέρνουν την ευτυχία. Οι ιδέες είναι αλλιώς. Οι ιδέες προσφέρουν χαρά και μυστήριο. Όταν γεννιέται μια ιδέα είναι σαν να ξαναγεννιέσαι και εσύ. Κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από τις ιδέες του. Αν αυτό το κοινωνιολογικό φαινόμενο των «πολυτελών πιστεύω» επαληθευτεί, είναι πολύ δύσκολο να μη δούμε το φαινόμενο της διάβρωση του θεσμού της οικογένειας να συνεχίζεται στα κατώτερα εισοδηματικά στρώματα και τα ποσοστά συμμετοχής της εργατικής τάξης στην ανώτερη εκπαίδευση να μειώνονται, δημιουργώντας μια κοινωνία πολωμένη ταξικά. Παρόλα αυτά, ας είμαστε αισιόδοξοι πως η κατανόηση αυτού του φαινομένου είναι η αρχή της «επίλυσης» του προβλήματος!
——-
(**) Η αρχή Pareto (γνωστή και ως κανόνας 80/20, ο νόμος των λίγων ζωτικής σημασίας, δηλώνει ότι για πολλά αποτελέσματα, περίπου το 80% των συνεπειών προέρχονται από το 20% των αιτιών (τα «λίγα ζωτικής σημασίας»).
Μαθηματικά, ο κανόνας 80/20 περιγράφεται κατά προσέγγιση από την κατανομή Pareto για ένα συγκεκριμένο σύνολο παραμέτρων. Είναι σύνηθες στην επιστήμη της διοίκησης επιχειρήσεων να λέμε ότι «το 80% των πωλήσεων προέρχεται από το 20% των πελατών».
(*) Ο Εμμανουήλ Μπέζας είναι τελειόφοιτος του Τμήματος Μηχανικών Ορυκτών Πόρων της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Είναι άριστος απόφοιτος δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και εκλέχθηκε Έφηβος Βουλευτής το 2017. Στις αυτόδιοικητικές εκλογές του 2023 ήταν υπεύθυνος προεκλογικής καμπάνιας. Είναι δημιουργός της εκπομπής Intellectus: Podcast and more, συνιδρυτής των Determinants, ομάδα που αναλαμβάνει πολιτικές καμπάνιες στα social media και αρθρογραφεί για νομικά, κοινωνικά και ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και άμυνας.
