Ο θεσμός του Προέδρου της Δημοκρατίας καθιερώθηκε στην Ελλάδα για πρώτη φορά με το Σύνταγμα του 1924. Μετά το δημοψήφισμα που διενεργήθηκε και με το οποίο ανακηρύχθηκε η αβασίλευτη δημοκρατία, ο μέχρι τότε Αντιβασιλέας Παύλος Κουντουριώτης έγινε πρώτος προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
- Γράφει ο Τάκης Κάμπρας
Η θέση αυτή υπήρξε στις περιόδους 1924–1935 και 1973 έως σήμερα, δηλαδή στις περιόδους όπου η Ελλάδα δεν είχε ως ανώτατο άρχοντα βασιλιά και από το σημείο που καταργήθηκε η Βασιλεία και μετά. Από το 1975, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται από τη Βουλή των Ελλήνων με πενταετή θητεία. Όμως, ο ρόλος του Προέδρου της Δημοκρατίας καθιερώθηκε με το Σύνταγμα του 1927 και περιοριζόταν στην άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας.
Διαβάστε επίσης: Σαν σήμερα το 1822 σημειώνεται η πρώτη διπλωματική αναγνώριση της Ελλάδας
Ο πρώτος Πρόεδρος Δημοκρατίας
Πρώτος Πρόεδρος στην Ελλάδα εκλέχθηκε ο Παύλος Κουντουριώτης (1855-1935), ο οποίος ήταν ναύαρχος του Βασιλικού Ναυτικού, αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού και αρχηγός του Β’ Στόλου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Συμμετείχε στην κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης ως μέλος της τριανδρίας.
Μετά το θάνατο του Βασιλιά Αλέξανδρου, ανέλαβε καθήκοντα αντιβασιλέως μέχρι τον Νοέμβριο του 1920 και ξανά μετά την αναχώρηση του Γεωργίου Β’ από τη χώρα, το Δεκέμβριο του 1923, έως την ανακήρυξη της Δημοκρατίας το Μάρτιο του 1924. Ως πρόσωπο μεγάλου κύρους και ευρείας αποδοχής, εκλέχθηκε προσωρινά πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1926, όταν και παραιτήθηκε, διαμαρτυρόμενος για τη Δικτατορία του στρατηγού Θεόδωρου Παγκάλου.
Στις 10:30 π.μ. της 31ης Οκτωβρίου του 1927, έγινε δολοφονική απόπειρα εναντίον του, ενώ μόλις είχε επιβιβαστεί σε αυτοκίνητο μαζί με τον υπασπιστή του, ακριβώς έξω από το Δημαρχιακό Μέγαρο Αθηνών. Ο δράστης, ονόματι Ζ. Γκούσιος, τον πυροβόλησε με περίστροφο από κοντινή απόσταση, η σφαίρα εξοστρακίστηκε μετά την πρόσκρουσή της στο τζάμι της πόρτας του αυτοκινήτου και ο Π. Κουντουριώτης τραυματίσθηκε ελαφρά στην κροταφική χώρα από τα θραύσματα. Στις 4 Ιουνίου 1929 επανεξελέγη στο αξίωμα του Προέδρου αλλά παραιτήθηκε οριστικά αυτή τη φορά, τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου, για λόγους υγείας.
Το χρονικό της εκλογής
Στις 25 Μαρτίου 1924, στο κτίριο της παλιάς Βουλής, άπαντες οι παρευρισκόμενοι βουλευτές, 283, με πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Ρακτιβάν, με παρατεταμένα χειροκροτήματα, με εναγκαλισμούς και δάκρυα χαράς ενέκριναν το παρακάτω ψήφισμα:
«Περί εκπτώσεως της Δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας».
«Η Δ’ Συντακτική των Ελλήνων Συνέλευση έχουσα προ οφθαλμών τα δεινά που συσσώρευσαν στο Έθνος οι Δυναστεία των Γλυξβούργων και με την πεποίθηση ότι μόνο το δημοκρατικό πολίτευμα το ανταποκρινόμενο στο χαρακτήρα του Ελληνικού λαού, τις πολιτικές του συνήθειες και την κοινοβουλευτική του ανατροφή, δύναται να ασφαλίσει τις ελευθερίες του και να βοηθήσει να προαχθεί ηθικά, να αναλάβει οικονομικώς και να εξυγιάνει από πάσης απόψεως τον πολιτισμό του, ψηφίζει:
1. Κηρύττει οριστικώς έκπτωτη τη Δυναστεία των Γλυξβούργων, στερεί όλα τα μέλη αυτής παντός δικαιώματος επί του θρόνου και της ελληνικής ιθαγένειας και απαγορεύει σε αυτούς την παραμονή στην Ελλάδα.
2. Αποφασίζει να συνταχθεί η Ελλάδα σε Δημοκρατία Κοινοβουλευτική υπό τον όρο έγκρισης της απόφασης αυτής υπό τον Λαό δια δημοψηφίσματος …
3. Επιτρέπει την αναγκαστική απαλλοτρίωση των κτημάτων που ανήκουν στα μέλη της Δυναστείας. Κτήματα περιελθόντα από δωρεές του δημοσίου, δήμων, κοινοτήτων ή νομικών προσώπων ή αποκτηθέντα ή κατασκευασθέντα από εθνικούς εράνους περιέχοντα αυτοδικαίως άνευ ουδεμίας αποζημιώσεως στο δημόσιο ή τους οικείους δήμους, κοινότητες ή νομικά πρόσωπα.
4. Ο ναύαρχος Κουντουργιώτης να εξακολουθήσει να εκτελεί ως μέχρι τώρα καθήκοντα ρυθμιστή του πολιτεύματος μέχρι τη σύνταξη του δημοκρατικού χάρτη της Ελλάδας».
Αμέσως μετά, ο Κωνσταντίνος Ρακτιβάν, με την ιδιότητα του προέδρου της συνέλευσης, ανήγγειλε στο συγκεντρωμένο πλήθος έξω από τη Βουλή την έκπτωση της δυναστείας των Γλύξμπουργκ και την ανακήρυξη της αβασίλευτης Δημοκρατίας.
Στις 13 Απριλίου 1924, έγινε με τάξη το δημοψήφισμα το οποίο είχε αποτέλεσμα: 758.472 υπέρ της δημοκρατίας (ποσοστό 69,95%) και 325.322 κατά (ποσοστό 30,05%) επί συνόλου 1.084.064. Όλοι οι δημοκρατικοί πολίτες αγωνίστηκαν για την επικράτηση του ΝΑΙ με συγκεντρώσεις και πορείες, ενώ παπάδες και κληρικοί γύριζαν τα χωριά διακηρύσσοντας ότι η Δημοκρατία θα άλλαζε τη θρησκεία.
Η αντιπολίτευση αποδέχθηκε το αποτέλεσμα χωρίς αντίρρηση, όμως, ο Ιωάννης Μεταξάς που είχε λάβει αμνηστία, σε ερώτηση δημοσιογράφου είπε: «Δέχομαι ότι στο ΝΑΙ έγιναν νοθείες, τα ψηφοδέλτια του ΟΧΙ όμως είναι αυτά τα οποία καταμετρήθηκαν και είναι λίγα». (βιβλ. 1, 193)
Στη Θεσσαλία, στα αστικά κέντρα (Λάρισα, Βόλο, Τρίκαλα) πλειοψήφησε η Δημοκρατία, ενώ στα χωριά ψηφίστηκε το ΟΧΙ. Γενικά, σε όλη τη χώρα, όπου είχαν εγκατασταθεί πρόσφυγες το ΝΑΙ στη Δημοκρατία ενισχύθηκε.
Την 1η Μαΐου ορκίστηκε πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Παύλος Κουντουριώτης.
Εκλογή και λύση στο πολιτειακό ζήτημα: Ανακήρυξη αβασίλευτης δημοκρατίας
Η Δ’ Συντακτική Συνέλευση ή Δ’ εν Αθήναις Συντακτική Συνέλευσις ή Δ’ Εθνική Συνέλευση του 1924 (Ιανουάριος 1924 – Σεπτέμβριος 1925) συγκροτήθηκε από την Ελληνική κυβέρνηση για να συνεχίσει το έργο της Γ’ Εθνικής Συνέλευσης, που είχε διαλυθεί το 1922, λόγω της τότε ανάληψης της εξουσίας από την επαναστατική κυβέρνηση Γονατά και για να λύσει το πολιτειακό ζήτημα, δηλαδή την κατάργηση ή όχι του πολιτεύματος της βασιλευομένης δημοκρατίας.
Οι βουλευτές πληρεξούσιοι της Δ’ Συντακτικής Συνέλευσης εκλέχθηκαν με τις εκλογές του 1923, που έλαβαν χώρα στις 16 Δεκεμβρίου. Στο μεταξύ, η επαναστατική κυβέρνηση Γονατά, υπέδειξε στις 19 Δεκεμβρίου 1923 στο Βασιλιά Γεώργιο Β΄ να φύγει προσωρινά από τη Ελλάδα, μέχρι να αποφασιστεί η τύχη του πολιτεύματος. Αντιβασιλιάς ορίστηκε ο Παύλος Κουντουριώτης.
Η Συνέλευση συγκροτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 1924. Το πρώτο και σημαντικότερο ζήτημα της Συντακτικής Συνέλευσης ήταν το πολιτειακό: Δυο χρόνια πριν, το στρατιωτικό κίνημα Πλαστήρα είχε εξαναγκάσει τον τότε βασιλιά Κωνσταντίνο να παραιτηθεί και τη θέση του Βασιλιά ανέλαβε ο γιος του, Γεώργιος, ως Γεώργιος Β΄ της Ελλάδας.
Μετά την εκλογή των μελών της Δ’ Συντακτικής Συνέλευσης, έπρεπε να ληφθεί η απόφαση για τη λύση του πολιτειακού. Υπήρχαν δυο απόψεις: Να αποφασίσει πρώτα η Συντακτική Συνέλευση για την ανακήρυξη της Αβασίλευτης Δημοκρατίας και μετά να επικυρωθεί η απόφαση με δημοψήφισμα (άποψη της Κυβέρνησης Παπαναστασίου) και η κατευθείαν προσφυγή στο λαό με δημοψήφισμα.
Αποφασίστηκε η πρώτη λύση: Στις 25 Μαρτίου 1924, η Συνέλευση κατήργησε το θεσμό της βασιλείας στην Ελλάδα, ανακήρυξε ως πολίτευμα της Ελλάδας την αβασίλευτη δημοκρατία, κήρυξε έκπτωτη τη ελληνική δυναστεία και απαγόρευσε με ψήφισμα της τη μόνιμη διαμονή των μελών της στην Ελλάδα και στις 13 Απριλίου του 1924 έγινε το δημοψήφισμα, με αποτέλεσμα 69,95% υπέρ της αβασίλευτης Δημοκρατίας.
Στις 25 Μαρτίου 1924 η Δ’ Συντακτική Εθνοσυνέλευση εξέδωσε το ακόλουθο ψήφισμα:
«Περί εκπτώσεως της Δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας
Κηρύττει οριστικώς έκπτωτον την δυναστείαν των Γλυξβούργων, στερεί όλα τα μέλη αυτής από παντός δικαιώματος επί του Θρόνου και της Ελληνικής ιθαγενείας και απαγορεύει εις αυτά την εν Ελλάδι διαμονήν.
Αποφασίζει να συνταχθεί η Ελλάς εις δημοκρατίαν κοινοβουλευτικής μορφής, υπό τον όρο εγκρίσεως της αποφάσεως αυτής διά δημοψηφίσματος, ούτινος αι λεπτομέρειαι, περιλαμβάνουσαι τον χρόνον, τον τρόπον της ενεργείας και τας εγγυήσεις της αμερολήπτου διεξαγωγής του, θέλουν κανονισθή διά Διατάγματος.
Επιτρέπει την αναγκαστικήν απαλλοτρίωσιν των κτημάτων των ανηκόντων εις τα μέλη της εκπτώτου Δυναστείας. Κτήματα περιελθόντα εις μέλη της εκπτώτου Δυναστείας εκ δωρεάς του Δημοσίου, δήμων, κοινοτήτων ή νομικών προσώπων ή αποκτηθέντα ή κατασκευασθέντα δι’ εθνικών εράνων, περιέρχονται αυτοδικαίως, άνευ ουδεμίας αποζημιώσεως, εις το Δημόσιον ή τους οικείους δήμους, κοινότητας ή νομικά πρόσωπα.
Ο Ναύαρχος Κουντουριώτης θέλει εξακολουθήσει να εκτελή ως μέχρι τούδε, καθήκοντα ρυθμιστού του πολιτεύματος μέχρι συντάξεως του δημοκρατικού Χάρτου της Ελλάδος.»
Στις 13 Απριλίου 1924, η λαϊκή ψήφος επικύρωσε την παραπάνω απόφαση της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης. Μία μερίδα των βασιλοφρόνων, με επικεφαλής τον Π. Τσαλδάρη, αρνήθηκε την εγκυρότητα του αποτελέσματος και δεν αναγνώρισε το νέο πολίτευμα, γιατί, όπως ισχυριζόταν, είχαν γίνει νοθείες. Το αναγνώρισε, όμως, ο Ιωάννης Μεταξάς και δήλωσε ότι θα πολιτευθεί μέσα στα πλαίσια του νέου πολιτεύματος με το κόμμα του, των Ελευθεροφρόνων, γεγονός που επέτεινε τη διάσπαση της φιλομοναρχικής μερίδας.
Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος το δέχτηκε και ο Ελευθέριος Βενιζέλος από το εξωτερικό. Ο Βενιζέλος είχε αναλάβει πρωθυπουργός για ένα μικρό διάστημα στις αρχές του 1924 (11 Ιανουαρίου 1924 – 6 Φεβρουαρίου 1924), δεν μπόρεσε, όμως, να συγκρατήσει το ρεύμα υπέρ της αλλαγής του πολιτεύματος και εγκατέλειψε τη χώρα.
Γενικά, ο λαός είχε κουραστεί από τη χρόνια πολιτική ανωμαλία και ήταν διατεθειμένος να δοκιμάσει το νέο πολίτευμα, με την ευχή ότι θα εξασφάλιζε πολιτική σταθερότητα.
Δικαίωμα ψήφου είχαν οι ντόπιοι, οι πρόσφυγες, οι μειονότητες και οι στρατιώτες. Οι πρόσφυγες υπόλογίζονταν σε 150.000, οι μουσουλμάνοι σε 50.000 και ο στρατός σε 100-140.000. Οι πρόσφυγες και ο στρατός θα ψήφιζαν υπέρ της Δημοκρατίας, ενώ οι αποχωρήσαντες μουσουλμάνοι θεωρούνταν υποστηρικτές της βασιλείας. Έτσι, πριν γίνει το Δημοψήφισμα, η Δημοκρατία «βρισκόταν με ένα πλεονέκτημα 300-340.000 ψήφων».
Τα αποτελέσματα κατά περιοχές
Σε Αθήνα και Πειραιά καταβλήθηκε προσπάθεια από το στρατό και την κυβέρνηση να ενισχυθεί ακόμα πιο πολύ η διαφορά υπέρ της Δημοκρατίας. Ο Γάλλος πρέσβης στην Αθήνα αναφέρει πως, πρόσφυγες στην Αθήνα τέθηκαν υπό περιορισμό για κάποιες ώρες και τους έδωσαν αποκλειστικά ψηφοδέλτια υπέρ της δημοκρατίας.
Στη Λιβαδειά, Θήβα, Μέγαρα και στα χωριά της Αττικής ψήφισαν υπέρ της μοναρχίας. Η εκλογική συμπεριφορά εξηγείται από την κοινωνική δομή, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και την ανεπαρκή καμπάνια των Δημοκρατικών.
Στη Μακεδονία και στη Θράκη η Δημοκρατία κέρδισε με διαφορά από τη Μοναρχία, λόγω και των μέτρων αστυνόμευσης που έλαβαν οι τοπικές αρχές για την αποδυνάμωση της Βασιλικής προπαγάνδας, ενώ στη Θεσσαλία στα πιο μεγάλα αστικά κέντρα πλειοψήφησε η Δημοκρατία, ενώ στα χωριά ψηφίστηκε η Μοναρχία.
Γενικά, όπου είχαν εγκατασταθεί πρόσφυγες -και ήταν κυρίως στα αστικά κέντρα, κι όχι στα χωριά- η Δημοκρατία ενισχύθηκε.
Μια άλλη παράμετρος που καθόρισε την ψήφο του κόσμου, ήταν και η αλλαγή του Ημερολογίου από Ιουλιανό σε Γρηγοριανό, από τους θεωρητικά Δημοκρατικούς στρατιωτικούς κατά το προηγούμενο έτος, βοήθησε τη μοναρχία να ενισχυθεί.
Παπάδες και κληρικοί γύριζαν τα χωριά διακηρύσσοντας ότι η Δημοκρατία άλλαζε τη θρησκεία. Έτσι σε κάποια χωριά, όπως στην Καλαμπάκα, χωρικοί με εικόνες στα χέρια ψήφισαν υπέρ της μοναρχίας.
Στην Πελοπόννησο και λόγω του βασιλικού παρελθόντος της περιοχής, αλλά και λόγω της έντονης προπαγάνδας που άσκησαν οι φιλοβασιλικοί, οι οποίοι, μεταξύ άλλων επικαλέστηκαν την αλλαγή ημερολογίου, ήταν η εμμονή του κλήρου, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του λαού, και πως η Δημοκρατία θα έφερνε ανατίμηση του νομίσματος και οι τιμές της σταφίδας θα έπεφταν.
Η υποδοχή του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος
Η Ιταλία του Μπενίτο Μουσολίνι ήταν ή πρώτη ξένη δύναμη η οποία επιδοκίμασε το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, αλλά προσδοκούσε, μέσω της πολιτειακής μεταβολής, τη ρήξη μεταξύ Ελλάδος και Γιουγκοσλαβίας και Μεγάλης Βρετανίας. Επίσης η ήττα των Συντηρητικών στη Μεγάλη Βρετανία και η νίκη του Καρτέλ ντε Γκως στη Γαλλία δημιουργούσε κλίμα ευνοϊκό υπέρ της δημοκρατίας στην Ελλάδα, κάτι που, εμπράκτως, εκδηλωνόταν με την εντός σύντομου χρονικού διαστήματος έγκριση του προσφυγικού δανείου με την Ελλάδα.
Το έργο που είχε αναλάβει η Συνέλευση (ως Συντακτική), ήταν να ψηφίσει νέο Σύνταγμα για τη χώρα. Αυτό δεν έγινε δυνατό, λόγω των πολιτικών αλλαγών: Στις 29 Σεπτεμβρίου 1925, ο δικτάτορας Πάγκαλος διέλυσε την Εθνοσυνέλευση (με δικαιολογία «ότι αύτη απώλεσεν την εμπιστοσύνη του έθνους») και έτσι δεν έγινε ούτε υποβολή πρότασης συντάγματος.
Μόνο στις 22 Σεπτεμβρίου 1926, ενάμιση χρόνο μετά τη διάλυση της Δ´ Συντακτικής Συνέλευσης, δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το Σύνταγμα του 1926 (αποκαλούμενο και «Σύνταγμα της τριακονταμελούς επιτροπής του 1925»), που είχε συνταχθεί από την Επιτροπή Παπαναστασίου της Συνέλευσης, το οποίο όμως καταργήθηκε γρήγορα, αφού συντάχθηκε νέο από αναθεωρητική βουλή που ψήφισε το «Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας του 1927», με το οποίο το πολίτευμα μετατρεπόταν σε αβασίλευτη κοινοβουλευτική δημοκρατία.
Από τον Ζαΐμη μέχρι τον Παυλόπουλο
Τον Π. Κουντουριώτη διαδέχθηκε ως προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο Αλέξανδρος Ζαΐμης, ο οποίος επανεξελέγη το 1934 και παρέμεινε μέχρι το 1935 (Δικτατορία Μεταξά), οπότε και λόγω της πολιτειακής μεταβολής καταργήθηκε ο θεσμός του Προέδρου της Δημοκρατίας.
Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ως θεσμός επανήλθε επί του δικτατορικού καθεστώτος των Συνταγματαρχών με το δεύτερο Σύνταγμα του 1973, το οποίο συγκέντρωνε δύναμη στο πρόσωπό του Προέδρου της Δημοκρατίας, καθιερώνοντας παράλληλα και τη θέση του Αντιπροέδρου. Σε αυτό το χουντικό καθεστώς, Πρόεδρος διετέλεσε ο Γεώργιος Παπαδόπουλος.
Πρώτος Πρόεδρος της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, εξελέγη ο Μιχαήλ Στασινόπουλος ως προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Άσκησε τα καθήκοντα αρχηγού του κράτους από την 18η Δεκεμβρίου 1974 μέχρι και την 20η Ιουνίου 1975, δηλαδή μέχρι την οριστική διαμόρφωση του νέου πολιτεύματος από την Αναθεωρητική Βουλή.
Στις 20 Ιουνίου 1975, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος εξελέγη από τη Βουλή Πρόεδρος της Δημοκρατίας, με 210 ψήφους επί 295 παρόντων βουλευτών. Διετέλεσε Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας μέχρι το Μάιο του 1980.
Τον Κωνσταντίνο Τσάτσο διαδέχθηκε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο οποίος εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας δυο φορές, στις 5 Μαΐου 1980, αλλά και στις 4 Μαΐου 1990 (έως τις 10 Μαρτίου 1995), όταν διαδέχθηκε τον Χρήστο Σαρτζετάκη, ο οποίος εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας στις 29 Μαρτίου 1985.
Στις 10 Μαρτίου 1995 τα καθήκοντα του προέδρου της Δημοκρατίας ανέλαβε ο Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος, ο οποίος διετέλεσε δύο θητείες έως τις 12 Μαρτίου 2005.
Επόμενος Πρόεδρος Δημοκρατίας εξελέγη στις 12 Μαρτίου του 2005 ο Κάρολος Παπούλιας, ο οποίος στις 3 Φεβρουαρίου 2010 επανεξελέγη για δεύτερη θητεία, όπου τον διαδέχθηκε ο Προκόπης Παυλόπουλος.
