Μετά τις καταστροφές του Σεπτεμβρίου του 2023 στη Θεσσαλία, την εμφάνισή της έκανε η περιβόητη μελέτη των Ολλανδών, που έφεραν στο προσκήνιο τα θερμοκήπια ως κατάλληλη λύση για τον πρωτογενή τομέα της περιοχής, μια άποψη που, όπως φάνηκε και πρόσφατα από τις δηλώσεις του υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης, Κ. Τσιάρα, ενστερνίζεται και η κυβέρνηση. Από την άλλη, οι παραγωγοί αντιδρούν, τονίζοντας τις επενδύσεις και την αξία καλλιεργειών, όπως το βαμβάκι.
- ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ ΤΡΙΜΜΗ – Εφημερίδα «Έλληνας Αγρότης»
Τι είναι, όμως, ένα θερμοκήπιο το 2024 και τι μπορεί να προσφέρει; Πώς πρέπει να αναπτυχθεί στη Θεσσαλία; Ο «Ε.Α.» ζήτησε την άποψη των ειδικών, με τον Νίκο Κατσούλα, καθηγητή του Τμήματος Γεωπονίας, Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, να αναφέρεται στα πλεονεκτήματα μιας τέτοιας μονάδας παραγωγής, αλλά και στις απαιτήσεις, όπως και στον τρόπο με τον οποίο μπορεί και πρέπει να αναπτυχθεί στη Θεσσαλία.
Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, με τον ορισμό του θερμοκηπίου…
Το θερμοκήπιο είναι μια κατασκευή η οποία φτιάχνεται έτσι ώστε κάποιος να εκμεταλλευτεί τις συνθήκες του εξωτερικού περιβάλλοντος και ταυτόχρονα να απομονώσει την καλλιέργεια από αυτές, για να δημιουργήσει ένα σταθερό περιβάλλον. Εχουμε δηλαδή μια προστατευόμενη καλλιέργεια, που δέχεται την ηλιακή ακτινοβολία από το εξωτερικό περιβάλλον, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να διατηρήσει τα επίπεδα που χρειαζόμαστε σε θερμοκρασία και υγρασία, έτσι ώστε να αποδώσει στο βέλτιστο η καλλιέργεια. Πώς το πετυχαίνουμε αυτό; Βάζοντας ειδικά υλικά κάλυψης στο θερμοκήπιο και χρησιμοποιώντας στη συνέχεια τεχνολογίες, όπως συστήματα, αερισμού, δροσισμού, θέρμανσης, καθώς και συστήματα που θα κάνουν τη διαχείριση όλων αυτών των τεχνολογιών. Το θερμοκήπιο είναι μια σύνθεση τεχνολογιών, σε άλλες περιπτώσεις λίγων και απλών, και σε άλλες πιο πολύπλοκων.
Αρα, ένα θερμοκήπιο δεν είναι μόνο για τον χειμώνα; Θα μπορούσε προφανώς να χρησιμεύσει και για ένα έντονο καλοκαίρι;
Το θερμοκήπιο είναι η λύση για όλο το έτος. Εχει τη δυνατότητα να παράγει σταθερά προϊόντα στην ίδια ποσότητα και ποιότητα σε όλη τη διάρκεια ενός έτους, και μπορεί να είναι η λύση στα προβλήματα που έχουμε το καλοκαίρι, όταν έχουμε έντονη ηλιακή ακτινοβολία, που καίει κατά κάποιον τρόπο τις καλλιέργειες, ή όταν έχουμε έντονα καιρικά φαινόμενα, όπως ανέμους και βροχοπτώσεις. Ολα αυτά είναι ακραία στοιχεία που επηρεάζουν την καλλιέργεια, και το θερμοκήπιο έρχεται να τα μετριάσει και να απομονώσει το περιβάλλον, κάνοντας την καλλιέργεια ανεξάρτητη από το εξωτερικό.
Τι έχουμε από θερμοκήπια στη Θεσσαλία αυτή τη στιγμή;
Στη Θεσσαλία έχουμε περίπου 1.700 στρέμματα. Είναι σχετικά μικρά τα νούμερα, εάν αναλογιστούμε ότι στην Ελλάδα έχουμε περίπου 50.000 στρέμματα. Τα περισσότερα θερμοκήπια είναι στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, σε συγκεκριμένες περιοχές, όπως η Κυπαρισσία και ο Πύργος. Σε αυτά παράγονται κυρίως λαχανοκομικά, με την ντομάτα και το αγγουράκι να είναι οι κυριότερες καλλιέργειες.
Η μελέτη των Ολλανδών, αλλά, όπως φαίνεται, και η ηγεσία του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης κάνουν λόγο για το μέλλον της Θεσσαλίας με θερμοκήπια.
Θα πρέπει εδώ να πούμε ότι τα θερμοκήπια δεν έρχονται να αντικαταστήσουν καμιά καλλιέργεια. Ερχονται για να δώσουν διαφοροποίηση στην περιοχή. Στην Ελλάδα μιλάμε σήμερα για 50.000 στρέμματα θερμοκηπίων, κι αν στη Θεσσαλία γίνονταν 10.000 στρέμματα -που θεωρώ ότι είναι ένα πολύ μεγάλο μέγεθος-, αυτό δεν θα μείωνε καμία καλλιέργεια, π.χ. βαμβακιού. Ισα ίσα, 10.000 στρέμματα είναι λίγα στη Θεσσαλία ως έκταση. Ομως, αυτά τα στρέμματα αν είχαν μία καλλιέργεια ντομάτας, θα έδιναν το ίδιο αποτέλεσμα οικονομικά με όσα δίνουν τα 800.000 στρέμματα βαμβακιού που καλλιεργούνται στη Θεσσαλία.
Αυτό θα σήμαινε 10.000 στρέμματα λιγότερα σε άλλη καλλιέργεια, όμως…
Τα θερμοκήπια δεν θα έρθουν για να βγάλουν καμία άλλη καλλιέργεια. Υπάρχουν διαθέσιμες εκτάσεις και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για θερμοκήπια που θα κάνουν διαφοροποίηση στην παραγωγή της περιοχής, και γύρω από αυτά θα αναπτυχθούν και πάρα πολλές άλλες μικρές βιομηχανίες. Το θερμοκήπιο είναι επιταχυντής ανάπτυξης τεχνολογιών, και αυτές τις τεχνολογίες δεν χρειάζεται να τις εισάγουμε. Μπορούν να αναπτυχθούν εταιρίες και να δουλέψουν πολλοί άνθρωποι για να αναπτυχθούν αυτές.
Θέλετε να μας δώσετε κάποια παραδείγματα;
Στα περισσότερα καινούργια θερμοκήπια σήμερα τα φυτά καλλιεργούνται υδροπονικά. Δεν χρειαζόμαστε, δηλαδή, το έδαφος και μπορούμε να καλλιεργήσουμε σε ένα τεχνητό ή ένα φυσικό υπόστρωμα. Τα συστήματα που κάνουν τη διαχείριση της άρδευσης και της λίπανσης συνήθως εισάγονται. Είναι μια τεχνολογία που μπορεί να αναπτυχθεί στην περιοχή μας. Είναι λιγότερες από τα δάχτυλα ενός χεριού οι εταιρίες στην Ελλάδα που ασχολούνται με αυτό.
Τα απαιτούμενα χρήματα και το βαμβάκι!
Ολα αυτά που αναφέρετε, όμως, απαιτούν χρήματα για την εγκατάσταση ενός σύγχρονου θερμοκηπίου.
Προφανώς και χρειάζονται αρκετά χρήματα. Ομως, αυτά που έχουν εξαγγελθεί από την κυβέρνηση μπορούν να γίνουν -γιατί τα θερμοκήπια δεν είναι κάτι καινούργιο-, αφού υπάρχουν χρηματοδοτήσεις, σε κάποιες περιπτώσεις 50% και 60%. Οπότε μένει το υπόλοιπο για να το προσθέσει κάποιος ιδιώτης. Για ένα θερμοκήπιο 500.000 ευρώ, το περισσότερο που θα κληθεί να καλύψει ένας παραγωγός με ίδια κεφάλαια είναι 250.000 ευρώ, με ένα μέρος αυτού να είναι δανεισμός. Γίνονται εκδηλώσεις από τραπεζικούς ομίλους για το θέμα των θερμοκηπίων, οπότε φαίνεται ότι υπάρχει διάθεση και από την πλευρά τους για δανειοδότηση. Βέβαια και η τράπεζα και ο παραγωγός στόχο έχουν το κέρδος. Προφανώς, πολλοί δεν μπορούν να ανταποκριθούν, υπάρχουν όμως και πολλοί που θεωρώ ότι μπορούν. Επενδύσεις γίνονται. Μπορεί να μην έχουμε την κουλτούρα να πάμε προς αυτή την κατεύθυνση, γιατί έχουμε μάθει στο βαμβάκι – αυτό ξέρουμε, αυτό γνωρίζουμε και δουλεύουμε με αυτό.
Να φύγει, δηλαδή, το βαμβάκι;
Δεν είναι κακό να μείνει ο κόσμος στο βαμβάκι. Δεν γίνεται να βάλουν όλοι θερμοκήπια. Αν αύριο προέκυπταν ξαφνικά 1.000 στρέμματα θερμοκηπίων στη Θεσσαλία, δεν θα ξέραμε τι να κάνουμε την παραγωγή. Δεν υπάρχει ακόμη το δίκτυο τριγύρω ώστε να εξασφαλίσουμε τη διάθεση της παραγωγής. Αυτά πρέπει να αναπτυχθούν σιγά σιγά.
Συν ότι υπάρχει και η παραγωγή των εξωτερικών καλλιεργειών.
Σε άλλες αγορές πηγαίνει η παραγωγή των εξωτερικών καλλιεργειών και σε άλλες αυτή των θερμοκηπίων. Το θερμοκήπιο έχει σταθερή ποσότητα και ποιότητα, είναι δηλαδή βιομηχανική παραγωγή. Για αυτό και ταιριάζει στην εφοδιαστική αλυσίδα, που θέλει σταθερή ποιότητα και ποσότητα. Για αυτό και στις εξαγωγές από τα θερμοκήπια δεν χρειάζεται να έχουμε μεγάλες ποσότητες, αλλά σταθερή παραγωγή. Θεωρώ πάντως ότι υπάρχει μέλλον στην ανάπτυξη των θερμοκηπίων στη Θεσσαλία.
Ενέργεια και εναλλακτικές λύσεις
Είναι τελικά τα θερμοκήπια ενεργοβόρα, όπως λένε πολλοί;
Χρειαζόμαστε ενέργεια για το θερμοκήπιο, αλλά να ξεκινήσουμε από κάτι άλλο: σε ένα θερμοκήπιο μπορούμε να πολλαπλασιάσουμε την παραγωγή ανά μονάδα επιφάνειας. Ο συντελεστής πολλές φορές είναι 5, 6, 7 έως και 10 φορές μεγαλύτερος σε σχέση με το εξωτερικό περιβάλλον. Για παράδειγμα, μια καλλιέργεια ντομάτας στον ανοιχτό αγρό δίνει περίπου 8 κιλά προϊόντων ανά τετραγωνικό μέτρο, με μια ποιότητα που δεν θα είναι η καλύτερη σε ό,τι αφορά π.χ. την εμφάνιση, ενώ θα έχει και άλλα θέματα. Αντίθετα, στο θερμοκήπιο, δουλεύοντας μόνο την περίοδο του χειμώνα κυρίως στη Θεσσαλία, μπορούμε να φτάσουμε τα 25 με 30 κιλά ανά τετραγωνικό μέτρο. Εγκαθιστώντας και ένα σύστημα δροσισμού για να δουλέψουμε και το καλοκαίρι, μπορούμε να φτάσουμε στα 70 περίπου κιλά ανά τετραγωνικό μέτρο.
Η ενέργεια είναι πολύ σημαντικό κόστος. Φτάνει συνήθως στο 30% των λειτουργικών εξόδων, αλλά μπορεί να μειωθεί με διάφορους τρόπους. Για παράδειγμα, για τη θέρμανση μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει πετρέλαιο, που είναι ασύμφορο, αλλά μπορεί να χρησιμοποιήσει και βιομάζα, που είναι πάρα πολύ συμφέρουσα. Ετσι, θα μειώσει κατά πολύ το κόστος θέρμανσης. Ενα άλλο σημαντικό κόστος είναι η ηλεκτρική ενέργεια. Εκεί μπορεί να προστεθεί ένα φωτοβολταϊκό ή αυτό που κάνουν οι περισσότεροι σε μεγαλύτερα συνήθως θερμοκήπια, με συμπαραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας. Μπορούν να βάλουν μια μηχανή με φυσικό αέριο, να παράγουν ηλεκτρική ενέργεια και να παίρνουν τα καυσαέρια και να τα διοχετεύουν στον χώρο του θερμοκηπίου, με το διοξείδιο του άνθρακα να βοηθά στην παραγωγή. Παράλληλα, παίρνουν τη θερμότητα που εκλύεται από τη μηχανή. Αυτό το κυκλικό μοντέλο θεωρείται πετυχημένο.
«Το θερμοκήπιο δεν είναι για εκτατικές καλλιέργειες»
Μπορούν όλες οι καλλιέργειες να εφαρμοστούν στον χώρο ενός θερμοκηπίου;
Δεν θα πάμε σε ένα θερμοκήπιο σε εκτατικές καλλιέργειες, όπως είναι το σιτάρι ή το βαμβάκι. Ενα θερμοκήπιο είναι για εντατικές καλλιέργειες, για λαχανοκομικά, και θεωρώ ότι θα δούμε στο μέλλον, και πολύ σύντομα μάλιστα, και δενδρώδεις καλλιέργειες, όπως βερίκοκα ή κεράσια. Κάτι τέτοιο θα δώσει καλύτερες τιμές στον παραγωγό, καθώς θα μπορεί να παράγει νωρίτερα και να προστατεύει από τις καιρικές συνθήκες.
Προφανώς, όμως, με τα έντονα καιρικά φαινόμενα παίζει ρόλο και η κατασκευή ενός θερμοκηπίου.
Φυσικά. Γι’ αυτό θα πρέπει το θερμοκήπιο να είναι σχεδιασμένο για τις ανάγκες της καλλιέργειας και της περιοχής όπου πρόκειται να γίνει η εγκατάσταση. Δεν μπορούμε να βάλουμε ένα θερμοκήπιο παντού, και χρειάζεται συγκεκριμένος σχεδιασμός.
Τα στρέμματα και η αναγκαία εκπαίδευση
Ενα συμβατικό θερμοκήπιο πόσο μπορεί να κοστίσει σε έναν παραγωγό;
Για να έχουμε ένα πλήρως εξοπλισμένο θερμοκήπιο, που θα διαθέτει όλες τις εγκαταστάσεις για να είναι στη μεγαλύτερη απόδοση, τόσο οικονομικά όσο και περιβαλλοντικά, δηλαδή να δουλεύει με τη μικρότερη επίδραση στο περιβάλλον, αναφερόμαστε σε κόστος 120 ευρώ ανά τετραγωνικό μέτρο. Η μικρότερη επένδυση που θα πρότεινα σε κάποιον για ένα θερμοκήπιο θα ήταν περίπου 5 στρέμματα. Αυτό μεταφράζεται σε ένα ποσό 500.000 με 600.000 ευρώ. Πρόκειται για ένα μικρό θερμοκήπιο, το οποίο όμως έχει ικανοποιητική απόδοση, με μέγεθος που μπορεί να συμπεριλάβει τους αυτοματισμούς και τις τεχνολογίες για να είναι πολύ αποδοτικό. Φυσικά, μπορεί να γίνει και ένα θερμοκήπιο με 40-80 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο, όμως θα είναι υποτυπωδώς εξοπλισμένο.
Ενα άλλο σημαντικό στοιχείο, το οποίο θα πρέπει να τονιστεί, είναι ότι, όταν υπάρχουν οι σχετικές τεχνολογίες, δίνεται η δυνατότητα να ρυθμίσουμε το περιβάλλον έτσι ώστε να αποφύγουμε τις ασθένειες των φυτών και, κατά συνέπεια, τους ψεκασμούς. Μειώνονται πάρα πολύ τα φυτοπροστατευτικά, και με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να έχουμε προϊόντα καθαρά, απαλλαγμένα από οποιαδήποτε υπολείμματα φυτοφαρμάκων. Αυτό γίνεται με την κατάλληλη σχεδίαση, τον κατάλληλο εξοπλισμό και τον κατάλληλο χειρισμό αυτού του εξοπλισμού.
Οπότε δεν αρκεί κάποιος να κατασκευάσει ένα θερμοκήπιο, αλλά πρέπει να ξέρει να το χειρίζεται.
Ακριβώς. Και εδώ θα χρησιμοποιήσω ένα παράδειγμα: ένα αυτοκίνητο της Formula 1 δεν μπορεί να το οδηγήσει οποιοσδήποτε από εμάς. Πρέπει να έχει συγκεκριμένες ικανότητες και γνώσεις για να αποδώσει αυτό το αυτοκίνητο και να πάρει τα μέγιστα. Ετσι είναι και το θερμοκήπιο. Για να βγάλει κανείς τα 60 κιλά ανά τετραγωνικό μέτρο ντομάτας πρέπει να έχει και καλό χειριστή.
Θα πρέπει, δηλαδή, να γίνει εκπαίδευση των παραγωγών πάνω στα θερμοκήπια.
Η εκπαίδευση είναι ένα άλλο σημαντικό σημείο, γιατί δεν έχουμε γενικότερα την κουλτούρα. Για αυτό και οι εκτάσεις θερμοκηπίων στην Ελλάδα είναι λίγες.
Πάντα, όμως, ακούγαμε και βλέπαμε ότι τα προϊόντα του θερμοκηπίου είναι «πλαστικά», και έμοιαζε λίγο περίεργο να έχεις μια ντομάτα σε πολλές κόπιες. Ισως και η γεύση και το άρωμα των προϊόντων να μη θυμίζουν φυσική παραγωγή.
Είναι κυρίως θέμα των ποικιλιών που καλλιεργούνται. Π.χ., θέλουμε μια ντομάτα να την κόψουμε από το θερμοκήπιο και, όπως είναι τη στιγμή που την κόβουμε, να φτάσει στον καταναλωτή και να μην έχει κανένα σημάδι. Αυτό έχει οδηγήσει στο να δημιουργούνται ποικιλίες που έχουν πιο σκληρό περίβλημα και είναι πιο ανθεκτικές σε καταπόνηση, οπότε χάνουμε άλλα χαρακτηριστικά. Από την άλλη, η ντομάτα εξωτερικής παραγωγής δεν αντέχει τόσο πολύ στην καταπόνηση. Είναι ποικιλίες που δεν έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά ανθεκτικότητας, αλλά έχουν κρατήσει άλλα. Σημαντικό ρόλο στη γεύση, πάντως, παίζουν η θρέψη των φυτών, αλλά και το κλίμα. Οι καλλιέργειες θέλουν αρκετή ηλιοφάνεια, και τον χειμώνα ίσως να έχουμε την αίσθηση ότι δεν είναι τόσο γευστικά τα προϊόντα. Φανταστείτε ότι στην Ολλανδία αποκαλούν της ντομάτες «νεροβόμβες», γιατί αναπτύσσονται σε συνθήκες με χαμηλή ηλιοφάνεια. Η δική μας περιοχή έχει αρκετή ηλιοφάνεια για να μη χαρακτηριστεί μια ντομάτα έτσι. Στην Ελλάδα, μάλιστα, δεν χρειάζεται ούτε τεχνητή ηλιοφάνεια σε ένα θερμοκήπιο.
