Το μέτρο της εκδίκησης

Η «Ηλέκτρα» του Σοφοκλέους είναι μια ιστορία απόδοσης δικαιοσύνης με τον μόνο τρόπο που είναι εφικτή στην ανθρωπότητα: την αυτοδικία. Ενας προς έναν. Θύτης και αντεπιτιθέμενο θύμα ή συγγενείς του θύματος. Στην αυτοδικία δεν εμπλέκονται οι ανθρώπινοι θεσμοί («φωτογραφικές» νομοθετικές διατάξεις, επαγγελματίες στρεψοδίκες, φιλάργυροι δικηγόροι, διεφθαρμένοι δικαστές κ.ά). Οποτε η ανθρώπινη δικαιοσύνη, εκπροσωπούμενη από τον θεσμό των δικαστηρίων, αναμετρήθηκε με το ύψος της αποστολής της σε περιπτώσεις όπως εκείνη του Σωκράτους και του Χριστού δεν απέτυχε απλώς, διασύρθηκε ανεπανόρθωτα.

Μόνο οι θεοί με τους φοβερούς άγραφους νόμους τους έχουν το δικαίωμα να ορίσουν το πρέπον, όταν το αίμα πρέπει να ξεπλυθεί με αίμα και το άγος να καθαρθεί με φόνο και έπειτα εξιλέωση.

Οπως στην τριλογία «Ορέστεια» του Αισχύλου (η τριλογία των τραγωδιών «Αγαμέμνων», «Χοηφόροι» και «Ευμενίδες»), έτσι και στην «Ηλέκτρα» του Σοφοκλέους στενός συγγενής του θύματος της αδικοπραξίας, ο γιος του δολοφονημένου Αγαμέμνονος και όχι δικαστήριο, αναλαμβάνει να εκπληρώσει τη θεία αποστολή της απονομής δικαίου.

Στους εναρκτήριους στίχους του παρόντος άρθρου, η Ηλέκτρα θυμίζει το χρέος της απόδοσης τιμής στους γονείς και εν γένει στους προγόνους. Εκείνη θέλει να πάρει εκδίκηση για τη δολοφονία του πατέρα της, Αγαμέμνονα, από τη μητέρα της Κλυταιμήστρα και τον εραστή της Αίγισθο. Θεωρεί ότι είναι ανόητος όποιος δεν αποδίδει δικαιοσύνη για εγκλήματα που διεπράχθησαν απέναντι στους γονείς του. Αυτό ειδικά το σχόλιο έχει έναν πρακτικό χαρακτήρα αντιμετώπισης αυτού του είδους των ζητημάτων. Στην αρχαία ελληνική νοοτροπία, το άγος, η έννοια του ανόσιου, δεν βάραινε μόνο τις οικογένειες που το διέπραξαν, αλλά και εκείνες που το ανέχτηκαν χωρίς να επιδιώξουν ανταπόδοση.

Είναι στ’ αλήθεια εφιαλτική η εκδοχή ενός πολιτισμού στον οποίο οι απόγονοι των θυμάτων γενοκτονιών, ολοκαυτωμάτων, εγκλημάτων πολέμου ή ακόμα και του απλού Ποινικού Κώδικα αδιαφορούσαν για όσα συνέβησαν στους δικούς τους. Η δικαίωση των θυμάτων αδικοπραξιών είναι μια από τις βασικές προϋποθέσεις της εύρυθμης λειτουργίας των κοινωνιών, της παγκόσμιας ειρήνης και ευημερίας. Εκείνοι που υποκρίνονται ότι δεν το καταλαβαίνουν ταΐζουν το θηρίο της αυθαιρεσίας, της τυραννίας, του ολοκληρωτισμού και της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.

Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, η απονομή δικαιοσύνης από τα δικαστήρια ήταν μεν θεσμός, αλλά οι γραπτοί νόμοι δεν έστεκαν τόσο ψηλά στη συνείδηση των πολιτών όσο οι θείοι, στους οποίους η εκδίκηση θεωρείτο δίκαιη πράξη υπό μία προϋπόθεση: να τηρείται το μέτρο της αναλογίας της ζημίας που υπέστησαν το θύμα, η οικογένειά του και η πόλις του με την ένταση και την ποιότητα της ανταπόδοσης.

Αυτή την αξία πρεσβεύει ο Χορός στους στίχους 177-178, με τα ακόλουθα: «μήθ’ οἷς ἐχθαίρεις ὑπεράχθεο μήτ’ ἐπιλάθου· χρόνος γὰρ εὐμαρὴς θεός». Δηλαδή, «η έχθρα σου τα όρια να μην περνάει, ούτε και να λησμονάς».

Ο Χορός απευθύνεται στην Ηλέκτρα, η οποία θρηνεί βυθισμένη στην απελπισία της. Οπως έχει αναφερθεί αρκετές φορές στη βιβλιογραφία, ο Χορός στις τραγωδίες αναλάμβανε ρόλο «γραφείου Τύπου» της κοινής γνώμης ή της θείας βούλησης. Οι παρεμβάσεις του Χορού στην πλοκή είθισται να έχουν σχολιαστικό χαρακτήρα, με έντονα φιλοσοφημένη ή ατόφια φιλοσοφική διάθεση. Οι λέξεις εδώ είναι προσεκτικά επιλεγμένες και θα μπορούσαν να αποτελέσουν το μότο κάθε ανθρώπου που θέλει να πάρει το αίμα του πίσω. Αν η έχθρα μας περνάει τα όρια, τότε είμαστε εμείς που θα πάρουμε τη μορφή του «κτήνους». Θα αδικήσουμε προσπαθώντας να αποδώσουμε δικαιοσύνη. Επίσης, η υπερβολική ψυχολογική φόρτιση θολώνει τον νου και οι πράξεις των ανθρώπων συνήθως αστοχούν. Οποιος θέλει να αποκαταστήσει τη φυσική τάξη των πραγμάτων και να τιμωρήσει έναν εγκληματία χρειάζεται αποφασιστικότητα και ηρεμία την ώρα της δράσης. Να βάλει μέτρο στο ίδιο το μίσος και να έχει μνήμη ισχυρή, ώστε να μη λησμονείται η ανάγκη επίτευξης της ιερής αποστολής.

*Σοφοκλέους «Ηλέκτρα» (εισαγωγή, μετάφρασις, σημειώσεις Β. Ι. Δημαράτου), εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα: 1975.