Την τιμάμε ως Ελευθερώτρια, Γοργοεπήκοο, Ευαγγελίστρια, Γλυκοφιλούσα και εκατοντάδες προσωνύμια ακόμα, είναι η Παναγία, η μητέρα όλων μας. Σχεδόν σε κάθε ελληνικό νησί ένα μοναστήρι ή ένας ναός, ακόμη και ένα εξωκλήσι, τιμάται στο όνομά Της.
Δεσπόζουσα θέση μεταξύ αυτών κατέχει το νησί της Τήνου, με την Παναγία την Ευαγγελίστρια. Εχει γίνει σημείο αναφοράς της Ορθοδοξίας όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο.
Στον χώρο όπου βρίσκεται σήμερα κτισμένος ο Ναός της Ευαγγελίστριας υπήρχε παλαιότερα ένας άλλος ναός, του Τιμίου και Ενδόξου Προφήτου Προδρόμου και Βαπτιστού Ιωάννου. Ο ναός αυτός κάηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς από τις επιδρομές των Σαρακηνών τον 12ο αι. Μέσα στον ναό βρισκόταν και η εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, την οποία κατά την παράδοση έφεραν από την Κωνσταντινούπολη. Η εικόνα αυτή έμεινε θαμμένη στη γη για περισσότερα από 800 χρόνια.
Η Παναγία εμφανίστηκε στη μοναχή Πελαγία, στην οποία υπέδειξε πού βρίσκεται η εικόνα της. Υστερα από ανασκαφές βρέθηκε. Συγκλονιστική υπήρξε η στιγμή που η σκαπάνη του εργάτη συνάντησε την εικόνα και την έκοψε στη μέση. Κι όμως, κατά θαυμαστό τρόπο τόσο το πρόσωπο της Παναγίας όσο και του αρχαγγέλου έμειναν ανέγγιχτα από την τομή. Επιπλέον, παρόλο που ήταν θαμμένη περισσότερο από 800 χρόνια, τα χρώματά της παρέμεναν ζωηρά.
Παναγία Εκατονταπυλιανή
Ο Ναός της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής βρίσκεται στην Παροικιά, πρωτεύουσα της νήσου, και θεωρείται από τους αρχαιότερους και καλύτερα διατηρημένους χριστιανικούς ναούς. Στον ναό αποδίδονται δύο ονομασίες: «Καταπολιανή» και «Εκατονταπυλιανή». Και οι δύο είναι σύγχρονες και βρίσκονταν σε παράλληλη χρήση από τα μέσα του 16ου αι. Σήμερα, η επίσημη ονομασία του ναού είναι Εκατονταπυλιανή.
Μάλιστα, η παράδοση που διασώζεται μέχρι σήμερα σχετικά με την ονομασία αυτή έχει ως εξής: «Ενενήντα εννέα φανερές πόρτες έχει η Καταπολιανή. Η εκατοστή είναι κλειστή και δεν φαίνεται. Θα φανεί η πόρτα αυτή και θα ανοίξει, όταν οι Ελληνες πάρουν την Πόλη».
Παναγία η Μυρτιδιώτισσα
Ο αρχικός Ναός της Παναγίας έχει προσαρμοστεί στη φυσική διαμόρφωση βραχώδους ανοίγματος, στο οποίο υπάρχει αβαθής κόγχη στα βόρεια για τη φιλοξενία της εικόνας της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας, χώρος στον οποίο υπομνηματίζεται το σημείο όπου ανευρέθη. Το νεότερο Καθολικό στη μορφή που διατηρείται σήμερα κτίστηκε από τον ηγούμενο Αγαθάγγελο Καλλίγερο στα μέσα του 19ου αιώνα. Ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής, με μαρμάρινο τέμπλο και επιγραφή που μας πληροφορεί ότι το φιλοτέχνησαν το 1856 καλλιτέχνες από την Τήνο. Σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση, η εικόνα βρέθηκε το 1160 στην περιοχή της σημερινής Μονής από έναν βοσκό, σκηνή η οποία ενσωματώθηκε στην κατώτερη ζώνη του ενδύματος της εικόνας, που φιλοτεχνήθηκε από το Νικόλαο Θεόφιλο Σπιθάκη το 1837.
Παναγία της Αγιάσου
Ενα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της χώρας είναι η Παναγία της Αγιάσου στη Λέσβο. Αξιοθαύμαστο είναι το γεγονός ότι άνθρωποι κάθε ηλικίας ξεκινούν από την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου από κάθε σημείο του νησιού για να φτάσουν περπατώντας και να προσκυνήσουν στην Παναγία. Η ιστορία ξεκινά πριν από περίπου 1.100 χρόνια, την Περίοδο της Εικονομαχίας, όταν ο ιερέας Αγάθων έφτασε στη Λέσβο με όσα ιερά κειμήλια μπόρεσε να διασώσει. Ως πολύτιμο φυλαχτό κρατούσε μία αρχαία βυζαντινή εικόνα διαστάσεων 0,56×0,62. Ηταν μία εικόνα της Θεοτόκου που κρατούσε τον Ιησού Χριστό. Μία θαυματουργή εικόνα που της αποδίδονται πολλοί θρύλοι.
Στη Σάμο
Οι μοναχοί Νείλος και Διονύσιος, οι οποίοι μόναζαν στο Ορος Λάτρος, στην αρχαία Μίλητο, το 1586 μ.Χ. ίδρυσαν την Ιερά Μονή Μεγάλης Παναγίας ή «των πέντε σπιτιών», η οποία βρίσκεται στη νότια πλευρά του νησιού. Το Καθολικό της Ιεράς Μονής έχει αφιερωθεί στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η αγιογράφησή της είναι έργο αγνώστου καλλιτέχνη, επηρεασμένου από την τέχνη του Αγίου Ορους. Η ολοκλήρωση της ζωγραφικής διακόσμησης χρονολογείται στο 1596 μ.Χ., σύμφωνα με επιγραφή του δυτικού τοίχου. Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής δουλείας η μονή συνέβαλε στη διατήρηση του ελληνορθόδοξου φρονήματος των Σαμίων, στην καλλιέργεια των γραμμάτων, αλλά και στην ενίσχυση της Επανάστασης του 1821. Στη δυτική πλευρά του Κέρκη ο επισκέπτης συναντά την Παναγία τη Μακρινή, η οποία είναι κτισμένη σε σπήλαιο και χρονολογείται από την εποχή του οσίου Παύλου του Λατρινού.
Το ιερό βήμα του ναού το κοσμούν βυζαντινές τοιχογραφίες του 17ου μ.Χ., με πουλιά, ζώα και φυτά. Αξίζει να προστεθεί πως στο σπήλαιο υπάρχουν μικρά κοιλώματα και πήλινα δοχεία τα οποία γεμίζουν νερό από τους σταλακτίτες, ενώ στο σπήλαιο έχουν βρεθεί και ανθρώπινα οστά.
Παναγία η Χοζοβιώτισσα
Το μοναστήρι της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας μπορεί να εορτάζει στις 21 Νοεμβρίου, αλλά τον Δεκαπενταύγουστο δέχεται επισκέψεις χιλιάδων πιστών για να προσκυνήσουν και να προσευχηθούν σε ένα από τα πιο γραφικά μοναστήρια της χώρας. Βρίσκεται στη νότια ακτή της Αμοργού, σε βραχώδη περιοχή, και είναι ορατό μόνο από το πέλαγος. Η τοπική παράδοση για την εικόνα της Παναγίας αναφέρει ότι έφτασε στο νησί (θαυματουργά ή με μοναχούς) από τους Αγίους Τόπους, μέσω Κύπρου, τον καιρό της Εικονομαχίας. Αυτή η προφορική παράδοση συσχετίζεται με τον όσιο Γεώργιο τον Χοζεβίτη, ο οποίος φέρεται ότι καταγόταν από την Κύπρο και έζησε σε μια εποχή που δεν απέχει πολύ από την Περίοδο της Εικονομαχίας. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε και το μοναστήρι είναι ένα από τα αρχαιότερα της Ελλάδας.
Παναγία της Επισκοπής
Ο Ναός της Παναγίας της Επισκοπής Θήρας είναι μεσοβυζαντινός ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και βρίσκεται νότια του χωριού Μέσα Γωνιά της Σαντορίνης. Είναι γνωστός και με τα ονόματα Επισκοπή Γωνιάς και Παναγιά η Επισκοπή. Θεωρείται ότι κτίστηκε τον 11ο αιώνα από τον Αλέξιο Α’ Κομνηνό. Σημαντικότερα στοιχεία από την εσωτερική διακόσμησή του είναι το μαρμάρινο τέμπλο του και οι τοιχογραφίες του, η χρονολόγηση των οποίων διχάζει ακόμη τους βυζαντινολόγους, και τοποθετείται μεταξύ τέλους 11ου και τέλους 12ου αιώνα μ.Χ. Η πιο σημαντική εικόνα που βρίσκεται στον Ναό Επισκοπής Θήρας είναι η Παναγιά Γλυκοφιλούσα. Στον αύλειο χώρο του ναού έχει βρεθεί νεκροταφείο της Εποχής της Ενετοκρατίας.
Παναγία η Διασώζουσα
Ο ναός βρίσκεται στο νότιο μέρος της μονής του Θεολόγου στην Πάτμο, από την οποία απέχει λίγα μόλις μέτρα. Ηταν μικρός παλιά (7.30×7), αλλά καλλιτεχνικά κτισμένος. Τελευταία επεκτάθηκε στο δυτικό μέρος του και έχει πλέον μήκος 17 μ. και πλάτος 7 μ. Ο ακριβής χρόνος της ίδρυσής του είναι άγνωστος. Υπάρχουν, όμως, οι τίτλοι ιδιοκτησίας του από διάφορες εποχές. Από αυτούς προκύπτει ότι ιδρύθηκε πριν από το 1500.
Μονή της Παναγίας της φανερωμένης
Το ιστορικό μοναστήρι της Υδρας, η παλαίφατος Μονή της Παναγίας της Φανερωμένης και νυν Καθεδρικός Ναός της Μητροπόλεως, αποτελεί το κόσμημα της ηρωοτόκου και αγιοτόκου ενδόξου Υδρας. Είναι το μοναστήρι που έδρασε την περίοδο της δουλείας του Γένους και τις ημέρες του Αγώνα της Εθνεγερσίας ανέλαβε ευθύνες και πρωτοβουλίες σημαντικές. Από ιστορικές πηγές η πρώτη ίδρυση τοποθετείται πριν από το έτος 1655. Κατά την Επανάσταση του 1821 σε αυτό το μοναστήρι συνεδρίαζαν οι προεστώτες και οι ναυμάχοι, οι καπεταναίοι και ο λαός. Εγινε το κέντρο για την απελευθέρωση του Γένους, γι’ αυτό και φέρει το προσωνύμιο «Ναυαρχείο».
Παναγία η Χρυσοσκαλίτισσα
Η Μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Χρυσοσκαλίτισσας είναι κτισμένη πάνω σε απότομο βράχο στα δυτικά παράλια της Κρήτης, κοντά στη μοναδικού κάλλους περιοχή του Λαφονησίου, που περιλαμβάνεται στο δίκτυο NATURA. Η μονή κτίστηκε πιθανώς στα χρόνια της όψιμης Βενετοκρατίας. Στην απογραφή του 1637 αναφέρεται ως «Ναός της Παναγίας Γουνοσκαλίτισσας» («Madonna Ghunoskaletessa») από τον ιερέα του κοντινού χωριού Κούνενι (Βάθη). Σύμφωνα με την παράδοση, πήρε την ονομασία «Χρυσοσκαλίτισσα» επειδή ένα από τα σκαλοπάτια της απότομης κλίμακας που οδηγεί στη μονή ήταν χρυσό, αλλά το έβλεπαν μόνον οι πιστοί.
Παναγία η Λατομίτισσα
Ο ενοριακός Ιερός Ναός Παναγίας Κοιμήσεως Οδηγήτριας Λατομιτίσσης Χίου άρχισε να κτίζεται το 1927 και εγκαινιάστηκε την 5η Ιουλίου 1936 από τον μητροπολίτη Χίου Ιωακείμ Στρουμπή. Είναι ένας θαυμάσιος πετρόκτιστος ναός, που δεσπόζει σε όλη την περιοχή του Λατομίου και με το ιλαρό φως του τη νύχτα συγκινεί κάθε περαστικό.
Κέρκυρα
Η Ιερά Μονή Πλατυτέρας Κερκύρας ιδρύθηκε το 1743 από τον Λευκαδίτη ιερομόναχο Χρύσανθο Συρόπουλο. Τη μονή ευεργέτησαν και ανέπτυξαν ποικιλοτρόπως η οικογένεια Καποδίστρια και ο ίδιος ο Ιωάννης (πρώτος Κυβερνήτης του νεοελληνικού κράτους). Εκεί υπάρχουν οι τάφοι του πατέρα του Κυβερνήτη, του Αυγουστίνου Καποδίστρια (αδερφού του Κυβερνήτη) και του ιδίου του Ιωάννη Καποδίστρια.
Ο Ιερός Ναός της Υπεραγίας Θεοτόκου ή Κυράς των Αγγέλων κτίστηκε το έτος 1696 από την οικογένεια του Βαρλαάμ Καποδίστρια. Στη συνέχεια, εκτός από τον ιερό ναό, κατασκευάστηκαν κι άλλα οικήματα, στα οποία βρήκαν ανακούφιση και φιλοξενία πολλοί ασθενείς από την αρρώστια της εποχής, την πανώλη, που υπήρξε μάστιγα.
Τα παραπάνω συγκαταλέγονται σε κάποια από τα πολλά προσκυνήματα των νησιών της Ελλάδας. Ωστόσο, αξίζει να προστεθούν η Παναγία της Κοιμήσεως στη Φολέγανδρο, στην Αστυπάλαια η Παναγία η Πορταΐτισσα, η Παναγία η Θαλασσινή στην Ανδρο, η Γκρεμιώτισσα στην Ιο, η Τουρλιανή στη Μύκονο, η οποία σύμφωνα με την παράδοση κτίστηκε από φυγάδες μοναχούς της Αρχόντισσας Πάρου που ζήτησαν άσυλο στο νησί της Μυκόνου το 1542.
Επίσης, η Μονή της Παναγίας «Τόσο νερό» που βρίσκεται νότια των Καμάρων στη Σίφνο, όπου μπορεί να πάει κανείς μόνο με τα πόδια ή με καΐκι, και η Παναγία η Θαλασσομαχούσα στη Ζάκυνθο. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, στα χρόνια της Εικονομαχίας οι χριστιανοί έριξαν την εικόνα της Παναγίας στη θάλασσα για να διαφυλαχθεί και να διασωθεί από τη μανία των διωκτών.
Η θαυματουργή εικόνα στάθηκε όρθια και κατευθύνθηκε προς την Ιερά Μονή Στροφάδων Ζακύνθου. Ο ηγούμενος και οι πατέρες την παρέλαβαν με δεήσεις και παρακλήσεις και την τοποθέτησαν στο Καθολικό της μονής. Φέρει την ονομασία «Θαλασσομαχούσα» επειδή πάλεψε με τα κύματα και έφτασε στο μοναστήρι χωρίς να καταστραφεί.
