Στις διαπραγματεύσεις που διεξήγαγαν οι Σύμμαχοι στο Παρίσι το θέμα της Μικράς Ασίας προκαλούσε σφοδρή αντίδραση εκ μέρους της Ιταλίας και της Γαλλίας. Αλλά ο Ελευθέριος Βενιζέλος κινείτο δραστήρια στα παρασκήνια και αντιμετώπιζε με αποτελεσματικότητα τις αντίθετες ενέργειες.
Την 28η Ιουλίου (10 Αυγούστου 1920) στο δημαρχείο των Σεβρών, προάστιο των Παρισίων, υπογράφηκε η ομώνυμη Συνθήκη των Συμμάχων με την Τουρκία. Στην Ελλάδα παραχωρήθηκε η Θράκη μέχρι τη γραμμή Αίνου – Μηδείας, μετά των νήσων Ιμβρου και Τενέδου. Η περιοχή της Σμύρνης θα έμενε υπό την ονομαστική κυριαρχία του σουλτάνου, αλλά υπό ελληνική διοίκηση και Ελληνα αρμοστή ως εντολοδόχο των συμμάχων. Μετά παρέλευση πενταετίας θα ήταν δυνατόν έπειτα από δημοψήφισμα να περιέλθει οριστικά στην Ελλάδα.
Με ιδιαίτερη ελληνο-ιταλική συμφωνία τα Δωδεκάνησα θα παραχωρούντο στην Ελλάδα, εκτός από τη Ρόδο και το Καστελόριζο. Για τα δύο αυτά νησιά οριζόταν ότι -έπειτα από ευνοϊκό δημοψήφισμα- θα ήταν δυνατόν να προσαρτηθούν στην Ελλάδα, εφόσον και η Αγγλία θα παραχωρούσε την Κύπρο. Με ταυτόχρονη συνθήκη η Δυτική Θράκη παρεχωρείτο οριστικά στην Ελλάδα. Εξάλλου, η Ελλάδα θα μετείχε στην Επιτροπή Ελέγχου για τον καθορισμό του καθεστώτος ελευθερίας και ουδετερότητας των Στενών.
Ετσι, η μοναδικής σημασίας για την Ιστορία του ελληνικού έθνους Συνθήκη των Σεβρών δημιουργούσε ευεργετικά δεδομένα. Μεγάλο ελληνικό κράτος, που θα ήταν κυρίαρχο στο Αιγαίο, θα κατείχε τμήματα της Μικράς Ασίας και θα εκτεινόταν μέχρι τις ακτές της Προποντίδας και του Εύξεινου.
Αβέβαια παρέμενε η τύχη της Κωνσταντινούπολης, διότι ο ελληνικός Στρατός εξακολουθούσε να παραμένει εκεί με τους Συμμάχους. Σε περίπτωση κατά την οποία η Τουρκία θα αδυνατούσε να εκπληρώσει τους όρους της Συνθήκης, τότε οι Σύμμαχοι θα μπορούσαν να την αποσπάσουν από την Τουρκία, όπως συνέβαινε μετά την έκρηξη του κεμαλικού κινήματος.
Πυροβόλησαν τον Βενιζέλο στο Παρίσι
Ο Βενιζέλος ξεκινούσε για την Αθήνα (30 Ιουλίου 1920) κομίζοντας την ένδοξη Συνθήκη των Σεβρών. Πυροβολήθηκε, ωστόσο, και πληγώθηκε από δύο απότακτους Ελληνες αξιωματικούς στον σιδηροδρομικό σταθμό της Λυών, στο Παρίσι. Μετά την αποθεραπεία του επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου η Βουλή τον ανακήρυξε «άξιον της Ελλάδος, ευεργέτην και σωτήρα της πατρίδος του».
Αλλά η Ηνωμένη Αντιπολίτευσις, στους κόλπους της οποίας συσπειρώθηκαν όλοι οι αντίπαλοι του Ελ. Βενιζέλου, εργαζόταν δραστήρια και επωφελείτο από τις λαϊκές δυσαρέσκειες και εχθρότητες. Ο Ελ. Βενιζέλος αντιλαμβανόταν ότι δεν μπορούσε πλέον να κυβερνά αυθαίρετα και χρειαζόταν επιτέλους, έπειτα από τόσα χρόνια, δημοκρατική νομιμοποίηση. Μέσω εκλογών έπρεπε να εξασφαλίσει το κύρος της λαϊκής εμπιστοσύνης.
Τη 10η Σεπτεμβρίου η παλαιά Βουλή διαλύθηκε για δεύτερη φορά και ορίσθηκε οι εκλογές για νέα Βουλή να γίνουν την 25η Οκτωβρίου. Η νέα Βουλή θα είχε τη δικαιοδοσία να αναθεωρήσει μη θεμελιώδεις διατάξεις του Συντάγματος. Ωστόσο τη 12η Οκτωβρίου φεύγει από τη ζωή ο βασιλιάς Αλέξανδρος. Το απρόοπτο αυτό γεγονός περιέπλεξε επικίνδυνα την κατάσταση, διότι καθίστατο ως κύριο θέμα των εκλογών, σαφώς και απροκαλύπτως, η επάνοδος ή μη του βασιλιά Κωνσταντίνου.
Ο 18ετής τότε πρίγκιπας Παύλος, τριτότοκος γιος του Κωνσταντίνου, στον οποίο προσφέρθηκε ο ελληνικός θρόνος, αρνήθηκε, επισημαίνοντας ότι ανήκε δικαιωματικά στον πατέρα του. Ο Ελ. Βενιζέλος περιήλθε σε αμηχανία. Συγκάλεσε τη δύο φορές διαλυμένη Βουλή, η οποία εξέλεξε ως αντιβασιλέα τον ναύαρχο Κουντουριώτη.
Οι εκλογές διεξήχθησαν την 1ην Νοεμβρίου. Το κόμμα των Φιλελευθέρων απέτυχε σε όλες σχεδόν τις περιφέρειες της αποκαλούμενης Παλαιάς Ελλάδας και στα νησιά, ενώ απέτυχε να εκλεγεί ακόμη και αυτός ο Ελ. Βενιζέλος στην Αττικοβοιωτία. Κατόπιν τούτου ο Κρήτας πολιτικός παραιτήθηκε και έπειτα από ένα τριήμερο αναχώρησε από την Ελλάδα.
Ο ναύαρχος Κουντουριώτης εγκατέλειψε αμέσως τα καθήκοντα της αντιβασιλείας, τα οποία ανέλαβε η βασίλισσα Ολγα, η οποία είχε έλθει στην Ελλάδα κατά την επιθανάτια αγωνία του γιου της, βασιλιά Αλέξανδρου. Το βασιλικό θέμα φαινόταν να λύνεται αφ’ εαυτού, εφόσον η βασιλομήτωρ Ολγα αναγνωρίστηκε ως αντιβασίλισσα «λόγω απουσίας του βασιλέως Κωνσταντίνου».
Ο Ράλλης σχημάτισε κυβέρνηση
Αλλά ο Δημήτριος Ράλλης, ο οποίος σχημάτισε κυβέρνηση έπειτα από συμφωνία των ηγετών της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης, που είχε θριαμβεύσει, ορκίστηκε στο όνομα του βασιλιά Κωνσταντίνου. Διακήρυξε ότι ο βασιλιάς δεν είχε παραιτηθεί, αλλά είχε απομακρυνθεί βίαια από τον θρόνο. Παρά ταύτα διεξήχθη δημοψήφισμα, για το αποτέλεσμα του οποίου κανείς δεν αμφέβαλε. Εξάλλου και οι Φιλελεύθεροι απείχαν.
Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επανήλθε στην Ελλάδα την 6η Δεκεμβρίου 1920. Συμφώνως με τις προεκλογικές δηλώσεις των αρχηγών της αντιπολίτευσης, η Βουλή χαρακτηρίσθηκε ως «Γ’ Εθνική Συνέλευσις».
Η φιλελεύθερη μειονοψηφία, η οποία ήταν μικρότερη από τέταρτο του συνόλου, όρισε κοινοβουλευτικό αρχηγό της τον στρατηγό Παναγιώτη Δαγκλή. Οι ενωμένοι νικητές των εκλογών διασπάστηκαν σε πολλές ομάδες, αλλά την πλειονοψηφία διατήρησε ο Δημήτριος Γούναρης. Το κόμμα του, το Κόμμα των Εθνικοφρόνων, μετονομάστηκε σε Λαϊκόν Κόμμα. Την 22αν Ιανουαρίου 1921 παραιτήθηκε ο Δ. Ράλλης και σχημάτισε κυβέρνηση ο Νικόλαος Καλογερόπουλος, με συμμετοχή του Δ. Γούναρη.
Η Μικρασιατική Καταστροφή
Ηδη πολλά σύννεφα σκίαζαν τον πολιτικό ορίζοντα της Ελλάδος. Οι Σύμμαχοι είχαν εξοργιστεί για το αποτέλεσμα των εκλογών και την επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου. Της συγκυρίας επωφελήθηκαν οι εχθροί της Ελλάδος για να υποσκάψουν και κυριολεκτικά να συντρίψουν το έργο που είχε παραχθεί από τον Ελ. Βενιζέλο έως τότε.
Ο Καλογερόπουλος έσπευσε να μεταβεί στο Λονδίνο, όπου συζητείτο αίτηση της Τουρκίας για την αναθεώρηση της Συνθήκης των Σεβρών. Η Γαλλία, η οποία είχε αποσύρει τα στρατεύματά της από την Κιλικία για να συγκρατηθεί στη Συρία, συνεργαζόταν απροκάλυπτα με την κεμαλική Τουρκία. Είχε συνάψει και συνθήκη μέσω του πολιτικού Χένρι Φραγκλέν Μπουγιόν (1870-1937), που είχε μεταβεί εκεί επί τούτου.
Η Ιταλία αποσύρθηκε επίσης από τα εδάφη γύρω από τον Μαίανδρο, τα οποία είχε καταλάβει προσωρινά και ενίσχυε το κεμαλικό καθεστώς για την εκδίωξη των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία. Οσο για την Αγγλία, φαίνεται πως ευχαρίστως θα έβλεπε την Ελλάδα να διατηρεί τα εδάφη που της είχαν παραχωρηθεί στη Μικρά Ασία, αφού είχε εναρμονίσει την πολιτική της με την Ελλάδα μέσω της Συνθήκης των Σεβρών. Ωστόσο και η δική της στάση ήταν παθητική και η υποστήριξή της χλιαρή. Περίμενε απλά να εκμεταλλευθεί τους καρπούς της οριστικής ελληνικής νίκης.
Ο Δ. Γούναρης μετέβη στο Λονδίνο και μάταια προσπαθούσε να εξασφαλίσει αυτόνομο καθεστώς για το τμήμα που είχε τεθεί υπό ελληνική διοίκηση. Η «χλιαρή» αγγλική εύνοια μειώθηκε ακόμη περισσότερο για δύο λόγους: Αφενός, από τη σφοδρή γαλλο-ιταλική αντίδραση και, αφετέρου, από την αντιπάθεια που καλλιεργείτο με επιτηδειότητα προς τους κυβερνώντες την Ελλάδα αντιπάλους του Ελ. Βενιζέλου.
Ο Κεμάλ κήρυξε ιερό πόλεμο
Εν τω μεταξύ το κεμαλικό κίνημα είχε κυριαρχήσει σε όλη τη Μικρά Ασία. Ο Κεμάλ για να φανατίσει τους Τούρκους κήρυξε ιερό πόλεμο και διέθετε ανεξάντλητες δυνατότητες για τη διεξαγωγή μακρών πολέμων. Υπολογιζόταν ως εκπρόσωπος του τουρκικού κράτους περισσότερο από τους εκπροσώπους της παλαιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Δ. Γούναρης επέστρεψε άπρακτος στην Αθήνα. Είχε προ οφθαλμών δύο λύσεις: Η μία ήταν να εγκαταλείψει τη Μικρά Ασία και να στρέψει τις προσπάθειές του στο να αμυνθεί και να διατηρήσει τη Θράκη. Η άλλη ήταν να προβεί σε γενική κινητοποίηση των ελληνικών δυνάμεων, προκειμένου να εξορμήσουν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας και να συντρίψουν τον εχθρό. Την 26η Μαρτίου 1921 ο Δ. Γούναρης σχημάτισε κυβέρνηση και κήρυξε αμέσως στρατιωτικό νόμο και επιστράτευση.
Από την επομένη των εκλογών αρχιστράτηγος είχε ορισθεί ο Αναστάσιος Παπούλας και ύπατος αρμοστής Σμύρνης παρέμενε ο Αριστείδης Στεργιάδης. Προς ενίσχυση του ηθικού του μαχόμενου Στρατού πήγε επί τόπου ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α’ και την 27η Ιουνίου άρχισε η μεγάλη ελληνική επίθεση.
Με απαράμιλλη γενναιότητα και εθελοθυσία και έπειτα από σκληρές μάχες ο Στρατός κατόρθωσε να συντρίψει την τουρκική αντίσταση. Κατέλαβε την Κιουτάχεια και το Εσκί Σεχίρ και προέλαυνε ακάθεκτος προς το εσωτερικό. Την 4η Αυγούστου έφθασε στις όχθες του Σαγγάριου.
Επειτα από σκληρή πάλη τα ελληνικά στρατεύματα πέρασαν τον ποταμό και κατέλαβαν τα υψώματα της αντιπέρα όχθης. Από εκεί διανοιγόταν έρημη η Αλμυρά οδός, που οδηγούσε στην Αγκυρα. Αλλά η προέλαση παρουσίαζε ανυπέρβλητα εμπόδια ανεφοδιασμού και σοβαρότατους κινδύνους τέλειας απομόνωσης και στέρησης των πάντων. Επιπλέον, δεν υπήρχαν άλλες εφεδρείες. Οπότε ματαιώθηκε οριστικά η προέλαση προς την Αγκυρα.
Η Ελλάδα είχε περιέλθει σε αδιέξοδο
Ο Στρατός κατέλαβε θέσεις εντεύθεν του Σαγγάριου και καθηλώθηκε εκεί άπρακτος, ενώ οι Τούρκοι προχωρούσαν σε ανεφοδιασμούς και πυρετώδεις προπαρασκευές. Από τότε η Ελλάδα είχε περιέλθει σε αδιέξοδο. Ο αρχιστράτηγος Αν. Παπούλας παραιτήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον στρατηγό Γεώργιο Χατζανέστη. Ωστόσο, οι τεράστιες δαπάνες των πολεμικών επιχειρήσεων είχαν οδηγήσει το ελληνικό κράτος μπροστά σε οικονομικό βάραθρο.
Η σύναψη εξωτερικού δανείου ήταν αδύνατη, λόγω της αντίδρασης των διεθνών οικονομικών κύκλων. Τότε έγινε και το περίφημο αναγκαστικό δάνειο με τη διχοτόμηση των χαρτονομισμάτων, αλλά η θεραπεία των αναγκών ήταν πρόσκαιρη. Την 3ην Μαΐου παραιτήθηκε η κυβέρνηση Γούναρη και λίγες ημέρες αργότερα σχηματίσθηκε κυβέρνηση υπό τον Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, στην οποία συμμετείχαν και οι Δ. Γούναρης και Ν. Στράτος.
Αρχίζει η μεγάλη αντεπίθεση του κεμαλικού στρατού
Την 13η Αυγούστου 1922 άρχισε η μεγάλη αντεπίθεση του κεμαλικού στρατού, η οποία παρασκευαζόταν από πολλού. Το βάρος της επίθεσης στράφηκε προς το Τουλού Μπουνάρ. Επειτα από κρατερή αντίσταση, ο Στρατός της Ελλάδας υποχώρησε ατάκτως.
Επειτα από λίγο διερράγη ολόκληρο το μέτωπο. Αρχισε τότε η γενική υποχώρηση, η οποία σε πολλά σημεία έπαιρνε τον χαρακτήρα άτακτης φυγής. Μεγάλα τμήματα του Στρατού αιχμαλωτίστηκαν με τους αξιωματικούς τους, ενώ τα υπόλοιπα συνέρρεαν στα παράλια για να επιβιβαστούν στα πλοία. Στη γενική σύγχυση που επικράτησε στην Αθήνα παραιτήθηκε η κυβέρνηση Π. Πρωτοπαπαδάκη και ανέλαβε να σχηματίσει νέα κυβέρνηση ο Νικόλαος Τριανταφυλλάκος.
Δεν γινόταν πλέον σκέψη για οργάνωση γραμμής άμυνας. Ολες οι προσπάθειες στρέφονταν στη διάσωση του Στρατού, που συνέρρεε στα παράλια. Με τη βοήθεια του Στόλου τα περισσότερα στρατιωτικά τμήματα διακομίστηκαν στα νησιά. Αλλά οι ελληνικοί πληθυσμοί παρέμειναν στη διάθεση των εξαγριωμένων τουρκικών στιφών.
Οι Ελληνες που σφαγιάστηκαν στη Μικρά Ασία τις τραγικές εκείνες ημέρες υπολογίστηκαν σε 300.000 ψυχές. Στη Σμύρνη, όπου πυρπολήθηκαν οι ελληνικές συνοικίες, η προκυμαία και η θάλασσα καλύφθηκαν από πτώματα. Ο Τούρκος διοικητής παρέδωσε τον μητροπολίτη Χρυσόστομο και τους προύχοντες στο μαινόμενο συρφετό για να κατακρεουργηθούν. Πολλοί ήταν εκείνοι που έπεφταν στη θάλασσα και έφταναν στα πλοία κολυμπώντας.
Αυτό ήταν το δραματικό τέλος που είχε η ελληνική εκστρατεία για την απελευθέρωση του μικρασιατικού Ελληνισμού. Του Ελληνισμού που ξεριζώθηκε τότε από τις εθνικές του εστίες, όπου είχε ζήσει και μεγαλουργήσει περισσότερα από τρεις χιλιάδες χρόνια.
