Τι γίνεται σε περιπτώσεις σεξουαλικών αδικημάτων, όπου το θύμα καλείται να εξεταστεί από το δικαστήριο ενώπιον του κακοποιητή του, κινδυνεύοντας να επανατραυματιστεί ψυχικά; Ποιοι είναι οι εναλλακτικοί τρόποι κατάθεσης και πότε προβλέπονται; Ποια είναι η πραγματικότητα στα ελληνικά δικαστήρια; Η δικηγόρος Ιωάννα Στεντούμη, που ασχολείται με θέματα παιδικής προστασίας και θύματα έμφυλης σεξουαλικής βίας, δίνει απαντήσεις.
- Από την Μυρτώ Αντωνοπούλου / ow.gr
Μέσα στον Δεκέμβριο πραγματοποιήθηκε η δίκη του 39χρονου πρώην αστυνομικού που κατηγορούνταν ότι είχε αιχμαλωτίσει στο διαμέρισμά του 19χρονη κοπέλα και την εξέδιδε – πρόκειται για την περίφημη υπόθεση της Ηλιούπολης. Η συνήγορος της 19χρονης ζήτησε να εφαρμοστεί ένας εναλλακτικός τρόπος κατάθεσης ώστε να μην έρθει το θύμα σε επαφή με τον φερόμενο ως δράστη.
Το δικαστήριο απέρριψε το αίτημα και η κοπέλα κατέθεσε κανονικά. Όσο κανονικά μπορεί να σημαίνει το να βρίσκεσαι για ώρες στον ίδιο χώρο με τον κακοποιητή σου.
Ο ψυχικός επανατραυματισμός του θύματος κατά τη διάρκεια της διαδικασίας που ήθελε να αποφύγει η πολιτική αγωγή, δεν επετεύχθη. Το θύμα στη θέα του κατηγορούμενου, ξέσπασε σε λυγμούς.
Το βασικό ερώτημα που προκύπτει, λοιπόν, είναι γιατί σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας να μην εφαρμόζονται εναλλακτικοί τρόποι κατάθεσης, ώστε να μην χρειαστεί να έρθει το θύμα σε επαφή με τον φερόμενο ως δράστη;
– Κα Στεντούμη, τι σημαίνει εναλλακτικός τρόπος κατάθεσης στη συγκεκριμένη υπόθεση και γενικότερα;
Η συνήγορος της 19χρονης κοπέλας, Αντωνία Λεγάκη, ζήτησε να χρησιμοποιηθεί κάποιος από τους εναλλακτικούς τρόπους κατάθεσης που προβλέπονται από τον νόμο και είναι υποχρέωση της χώρας μας να τους εφαρμόζει σύμφωνα με διεθνείς συμβάσεις που έχει υπογράψει. Συγκεκριμένα ζήτησε να γίνει εξέταση στο σπίτι του θύματος, παρουσία δικαστικού λειτουργού, αλλά αυτό δεν έγινε δεκτό.
Ο εναλλακτικός τρόπος κατάθεσης ουσιαστικά δίνει τη δυνατότητα στο θύμα να καταθέσει στον χώρο που βρίσκεται ή σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο αν αυτό είναι εφικτό, ώστε να μην χρειαστεί να έρθει σε επαφή με τον κακοποιητή του. Ο κώδικάς μας προβλέπει τη βιντεοσκόπηση και τη γραπτή κατάθεση –ό,τι συμβαίνει δηλαδή και σε χώρες του εξωτερικού–, αλλά δεν εφαρμόζεται.
– Σε ποιες περιπτώσεις προβλέπονται οι εναλλακτικοί τρόποι κατάθεσης;
Το άρθρο 227 του κώδικα ποινικής δικονομίας αφορά ανήλικα πρόσωπα και προβλέπει εναλλακτικούς τρόπους κατάθεσης στην περίπτωση κατηγοριών που έχουν να κάνουν με τη γενετήσια αυτοδιάθεση (ασέλγεια, βιασμός, εμπορία). Αντίθετα, στο άρθρο 228 που αφορά ενήλικα άτομα, αυτοί οι τρόποι κατάθεσης προβλέπονται μόνο στην περίπτωση εμπορίας – στον βιασμό δεν προβλέπονται. Για τα ενήλικα θύματα δεν υπάρχει πρόβλεψη, αλλά και για τα ανήλικα που υπάρχει, δεν εφαρμόζεται.
– Και τι προβλέπεται στην περίπτωση π.χ. βιασμού ενήλικου προσώπου; Πρέπει το θύμα να καταθέσει μπροστά στον βιαστή του;
Αυτό που προβλέπεται όταν πρόκειται για αδίκημα που πρόκειται να προκαλέσει πολύ μεγάλο ψυχολογικό άγχος στην παθούσα ή που πρόκειται να διαταράξει τα ήθη, είναι η δυνατότητα κατάθεσης κεκλεισμένων των θυρών. Στην ουσία, όμως, έτσι δεν προστατεύεται το θύμα.
– Τι σημαίνει πρακτικά το «κεκλεισμένων των θυρών»;
Το θύμα καταθέτει ενώπιον των συνηγόρων, του κατηγορουμένου και του δικαστηρίου, της εισαγγελικής αρχής. Δεν υπάρχει κοινό στην αίθουσα. Αυτό όμως που τσακίζει τα θύματα σε αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι ο κόσμος που ακούει –προφανώς και αυτό είναι επιβαρυντικό–, αλλά η επαφή με τον κατηγορούμενο. Όταν έχεις απέναντί σου τον κακοποιητή σου και δίπλα του τον δικηγόρο του να ρωτάει «τι χρώμα εσώρουχο φορούσες», τι είναι αυτό που ενοχλεί περισσότερο το θύμα; Ο κόσμος;
– Λέτε δηλαδή ότι σε περίπτωση εμπορίας προβλέπεται από τον νόμο η εφαρμογή των εναλλακτικών τρόπων εξέτασης, όχι όμως στην περίπτωση βιασμού. Ποια είναι η λογική πίσω από αυτή την διαφοροποίηση;
Κατά τη γνώμη μου δεν υπάρχει ορθό νομικό σκεπτικό πίσω από αυτό. Είναι η αλήθεια ότι πρέπει να δίνεται προτεραιότητα στα δικαιώματα του κατηγορούμενου, το οποίο σαν γενική δικαιϊκή αρχή είναι σωστό – το δικαίωμα υπεράσπισης είναι η κορωνίδα του ποινικού μας συστήματος. Ωστόσο, ειδικά σε περιπτώσεις σεξουαλικής βίας υπάρχουν νομικά εργαλεία που προσπαθούν να βρουν μια ισορροπία μεταξύ των δικαιωμάτων της υπεράσπισης και του δικαιώματος του θύματος να μην διαλύεται η σωματική του αξιοπρέπεια και ακεραιότητα.
Το ευρωπαϊκό δικαστήριο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το οποίο έχει χιλιάδες αποφάσεις για το δικαίωμα υπεράσπισης του κατηγορουμένου με εξαιρετική κάθε φορά ανάλυση και τεκμηρίωση, ειδικά στα σεξουαλικά εγκλήματα έχει νομολογία που εξηγεί τους εναλλακτικούς τρόπους κατάθεσης, υπογραμμίζοντας ότι το δικαίωμα του θύματος στη οικογενειακή και την ιδιωτική του ζωή πρέπει επίσης να προστατεύεται και να συνεκτιμάται. Και αντίστοιχα προτρέπει τα κράτη-μέλη σε μια τέτοια κατεύθυνση.
Άρα το δικαιϊκό μας σύστημα θα πρέπει να ακολουθήσει αυτήν την κατεύθυνση, η οποία βέβαια έχει και ένα κόστος. Συνεπάγεται ότι επενδύουμε στη δικαιοσύνη, στην ταχύτητα της δίκης όχι εις βάρος των δικαιωμάτων αλλά με καλύτερες εγκαταστάσεις και προσωπικό, στο να υπάρχει ένας τεχνολογικός εξοπλισμός που να καθιστά δυνατή την απομακρυσμένη κατάθεση του θύματος. Σημαίνει ότι έχουμε δομές που προστατεύουν το θύμα, ότι έχουμε ψυχολόγους, κοινωνικούς/ές λειτουργούς δίπλα σε κάθε θύμα –ανήλικο ή ενήλικο– και προσπαθούμε να το υπερασπιστούμε.
– Άρα, ένας βασικός λόγος που αρνείται ο εισαγγελέας τον απομακρυσμένο τρόπο κατάθεσης είναι ότι δεν υπάρχουν οι υποδομές για να εφαρμοστεί;
Σίγουρα δεν υπάρχουν οι υποδομές, ωστόσο ακόμα και αυτό είναι μια επιλογή της Πολιτείας. Όπως ανέφερα και προηγουμένως, είναι επιλογή το τι δικαιϊκό σύστημα θέλουμε και απαιτεί επένδυση στην προστασία των θυμάτων και στη δικαιοσύνη. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Εκτιμώ ότι ενίοτε χρησιμοποιείται ως δικαιολογία η αγωνία όλων μας να προστατεύονται τα δικαιώματα των κατηγορουμένων, ώστε να εργαλειοποιούνται αυτά και να ερμηνεύεται ο νόμος κατά το δοκούν. Έχουμε δει περιπτώσεις ανθρώπων που κατηγορούνται π.χ. για τη συμμετοχή τους σε διαδηλώσεις, όπου έχει παραβιαστεί πλήρως το τεκμήριο αθωότητας, αλλά και όλα τους σχεδόν τα δικαιώματα ως κατηγορούμενοι. Επομένως υπάρχει πάντα μια φανερή ή μη στάθμιση συμφερόντων και δικαιωμάτων.
Εγώ αυτό που λέω ως επιστήμονας, ως νομικός και συνήγορος θυμάτων είναι ότι ιδίως σε υποθέσεις έμφυλης και δη σεξουαλικής βίας, μπορεί και πρέπει να υπάρξει μια εξισορρόπηση δικαιωμάτων τέτοια, που δεν θα θίγει τα δικαιώματα του κατηγορούμενου, αλλά δεν θα διαλύει και το θύμα.
Και υπάρχει και το νομικό εργαλείο γι’ αυτό, δεν χρειάζεται να ανακαλύπτουμε κάθε φορά τον τροχό. Έχει έρθει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και με αποφάσεις (η τελευταία είναι του 2021) λέει ότι το θύμα έχει και αυτό δικαίωμα στη ακεραιότητά του.
Φυσικά, στη χώρα μας υπάρχει και το πρόβλημα του πώς τα εφαρμόζουμε όλα αυτά. Για τα ανήλικα θύματα π.χ. έχει πλέον θεσπιστεί «Το Σπίτι του Παιδιού» –όμως το μόνο λειτουργικό είναι της Αθήνας και αυτό ακόμα, όπως με τραγικό τρόπο είδαμε στην υπόθεση του Κολωνού, δεν αξιοποιείται.
Δεν είναι επίσης ότι φέρνουμε τα θύματα στο δικαστήριο και τους φερόμαστε πολιτισμένα, τα σεβόμαστε. Τα φέρνουμε στο δικαστήριο για να τα τσακίσουμε, να μην ξαναπατήσουν το πόδι τους.
Δεν υπάρχει η κουλτούρα του να έχουμε σεβασμό στο θύμα. Έχω δει ελάχιστους δικαστές και κυρίως δικαστίνες –περισσότερο νέες– που έχουν πραγματικά έγνοια για το θύμα.
– Γιατί θεωρείτε ότι υπάρχει αυτή η κουλτούρα και αυτή η αντιμετώπιση των θυμάτων στην Ελλάδα;
Γιατί η χώρα μας είναι γεμάτη από σεξιστικά στερεότυπα και συντηρητικές αντιλήψεις. Όπως και άλλες χώρες, π.χ. Ιταλία.
Υπήρξε καταδίκη της Ιταλίας το 2021 από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σε υπόθεση σεξουαλικής βίας, όπου στην απόφαση του ιταλικού δικαστηρίου αναφερόταν ο σεξουαλικός προσανατολισμός του θύματος, οι προηγούμενοι σύντροφοί του, ακόμα και το έντονο χρώμα του εσωρούχου του. Διαβάζοντας την υπόθεση ένιωθα ότι άνετα θα μπορούσαν να έχουν όλα αυτά ειπωθεί και συμβεί σε ελληνικό δικαστήριο.
Θεωρώ επίσης τραυματικό και άστοχο το σχόλιο του εισαγγελέα της έδρας στη δίκη της Ηλιούπολης ότι θα εκτιμηθεί αν η καταγγέλουσα εμφανιστεί στο δικαστήριο, τη στιγμή που η δεύτερη καταγγέλλουσα δεν παρουσιάστηκε, γιατί δεν το άντεχε ψυχολογικά και ήταν μάλιστα επιβεβαιωμένο από πραγματογνώμονα. Ακόμη αναπαράγουμε την κουλτούρα του βασανισμού των θυμάτων, της αμφισβήτησης του λόγου τους, τα υποχρεώνουμε να έρθουν σε αυτές τις δεδομένα ακατάλληλες συνθήκες που όλες και όλοι γνωρίζουμε, να τα πουν ξανά και ξανά σε όλα τα στάδια της διαδικασίας και να τα επαναλαμβάνουν και μάλιστα με τον ίδιο τρόπο, αλλιώς θα κριθούν αναξιόπιστα.
– Στην περίπτωση της 19χρονης κοπέλας πού οφείλεται η αρνητική απάντηση στο αίτημα για εναλλακτικούς τρόπους κατάθεσης;
Η αρνητική απάντηση στηρίχτηκε στο εξής: Η κατηγορία δεν είναι μόνο η εμπορία για τη οποία ρητώς προβλέπεται ότι θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικές μέθοδοι εξέτασης του θύματος, αλλά υπάρχουν και άλλες κατηγορίες και συγκεκριμένα αυτή του βιασμού για τον οποίο στον ποινικό κώδικα όπως είπαμε παραπάνω δεν προβλέπεται κάτι αντίστοιχο για ενήλικα θύματα.
Αυτό είναι μια παγίδα νομική, γιατί στη συντριπτική πλειοψηφία εμπορίας υπάρχει και βιασμός στην κατηγορία. Απλώς χρησιμοποιεί ο νομοθέτης έναν τρόπο εδώ –και τον εφαρμόζουν και τα δικαστήρια– να παρακάμπτεται η προστασία του θύματος. Γιατί γι’ αυτό μιλάμε.
Αν θέλαμε να διευρύνουμε την προστασία του θύματος, θα μπορούσαμε να εφαρμόσουμε τις ειδικές διατάξεις για την εμπορία. Αυτό που έδωσαν στη συγκεκριμένη υπόθεση ήταν το «κεκλεισμένων των θυρών», το οποίο μπορεί κάποιες φορές να μην το θέλει το θύμα, π.χ. η 19χρονη κοπέλα ενδεχομένως να επιθυμούσε τη συμπαράσταση του κόσμου που ήταν έξω από το δικαστήριο.
– Πιστεύετε ότι αυτή η υπόθεση θα μπορούσε να ανοίξει έναν δρόμο ώστε να αλλάξει κάτι στην Ελλάδα ή είναι ακόμα πολύ νωρίς και πολύ παγιωμένες οι συντηρητικές αντιλήψεις;
Οι αντιλήψεις, ναι, είναι. Είναι γεγονός όμως ότι γίνονται συνέχεια πράγματα που δείχνουν μια αλλαγή – και νομικά και κοινωνικά. Νομικά υπάρχει ένα σημαντικό κομμάτι νέων συναδέλφων και συναδελφισσών που παλεύουμε σε μια κατεύθυνση αλλαγής παγιωμένων αντιλήψεων και κοινωνικά όμως τα δίκτυα αλληλεγγύης και οι γυναικείες και φεμινιστικές οργανώσεις, βοηθούν τα θύματα να μην σταματήσουν να μιλάνε.
Μάλιστα, η απόφαση του δικαστηρίου στην Ιταλία που αναφέρθηκε παραπάνω, έλεγε ότι υπάρχουν εκθέσεις που αποδεικνύουν ότι η ισότητα των φύλων είναι πολύ πίσω στην Ιταλία, ότι υπάρχουν πολλές διακρίσεις λόγω φύλου και ότι τα στερεότυπα αυτά δεν μπορούν να εισρέουν στις δικαστικές αποφάσεις.
– Έχει υπάρξει κάποια αντίστοιχη υπόθεση στην Ελλάδα που να έχει κινητοποιήσει την εφαρμογή των εναλλακτικών τρόπων κατάθεσης;
Από όσο γνωρίζω όχι. Όποτε μπορούμε φυσικά, ζητάμε εναλλακτικούς τρόπους κατάθεσης και προστασία των θυμάτων, είτε στα αστικά είτε στα ποινικά δικαστήρια. Έχω ζητήσει πολλές φορές στα αστικά δικαστήρια, σε διαδικασίες ασφαλιστικών μέτρων που αφορούν γυναίκες-θύματα έμφυλης βίας, να μην καταθέτουν ενώπιον του κακοποιητή τους. Έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό η καθημερινή βία που αναγκαζόμαστε να ζητάμε συχνά το ασφαλιστικό μέτρο της μη προσέγγισης.
Είχα περίπτωση γυναίκας που είχε εμφανή σημάδια κακοποίησης παντού στο σώμα της και ζήτησα από το δικαστήριο να μην είναι παρών ο κακοποιητής στην κατάθεσή της – ξυλοκοπήθηκε και φοβόταν να το ξαναβιώσει. Η απάντηση ήταν «αν δε νιώθει καλά, να περάσει έξω». Σε άλλη υπόθεση, διέταξε κατόπιν αιτήματος μου το δικαστήριο τον κακοποιητή να περάσει έξω. Δεν υπάρχει κανένα πρωτόκολλο προστασίας, κάθε δικαστής ακολουθεί τη δική του πρακτική.
Αυτό μάλιστα συμβαίνει, ενώ στο άρθρο 56 της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, στην οποία προσχωρήσαμε ήδη από το 2018, ρητά προβλέπεται ότι τα κράτη οφείλουν να διασφαλίζουν «την αποφυγή επαφής μεταξύ των θυμάτων και των δραστών εντός του δικαστηρίου καθώς και στους χώρους των φορέων επιβολής του νόμου», αλλά και να παρέχουν «δυνατότητα στα θύματα να καταθέσουν, σύμφωνα με τους κανόνες που προβλέπονται από την εσωτερική τους νομοθεσία στην αίθουσα του δικαστηρίου χωρίς να είναι παρόντα ή τουλάχιστον χωρίς την παρουσία του φερομένου ως δράστη, συγκεκριμένα μέσω της χρήσης των κατάλληλων επικοινωνιακών τεχνολογιών». Δυστυχώς, η Πολιτεία δεσμεύτηκε από αυτές τις προβλέψεις, αλλά ουδέν έχει κάνει για την εφαρμογή τους.
– Άρα υπάρχει πολύς δρόμος ακόμα…
Ναι, υπάρχει. Αλλά κυρίως στα διεθνή και στα ευρωπαϊκά δικαστήρια κάτι κινείται. Το ζήτημα είναι πως όλο αυτό σχετίζεται και με μια επιλογή του Υπουργείου Δικαιοσύνης.
Έγινε πρόσφατα μια αλλαγή του οικογενειακού δίκαιου, βεβιασμένη, με ένα σωρό νομικά ζητήματα που έχουν σχολιαστεί κατά καιρούς και ο υπουργός διοργάνωσε άμεσα σεμινάρια, προκειμένου να εφαρμοστεί ο νόμος. Δεν είδα ποτέ την ίδια αγωνία να εκπαιδευτούν οι δικαστές και οι δικαστίνες σε ζητήματα βίας που ταλανίζουν τη σύγχρονη καθημερινότητα. Ας μην ξεχνάμε ότι δολοφονείται πάνω από μία γυναίκα τον μήνα.
