Στις 6 Ιανουαρίου η Εκκλησία μας εορτάζει τη Βάπτιση του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Αγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Η ιστορία είναι πλούσια για την ημέρα αυτή όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε χώρες του εξωτερικού. Εξάλλου, το Δωδεκαήμερο είναι μία από τις σημαντικότερες περιόδους του χρόνου αναφορικά με τη λαογραφία.
- Από τον Απόστολο Σπύρου
Τα έθιμα του Δωδεκαημέρου, βέβαια, ποικίλλουν από περιοχή σε περιοχή και είναι γεγονός ότι αρχίζουν και φθίνουν. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη κάποια που αντέχουν στον χρόνο και πολλοί άνθρωποι τα διατηρούν κρατώντας μέσα τους αναμμένη τη φλόγα της παράδοσης και τιμώντας τις ρίζες τους.
Τα έθιμα συνδέονται με τη χριστιανική πίστη, τον κύκλο της ζωής στην ύπαιθρο, αλλά και με λαϊκές παραδόσεις. Οι γηραιότεροι που κρατούν ακόμη τις παραδόσεις θυμούνται και διηγούνται στους νέους τα κάλαντα, τα ρουγκάτσια, τα μπαμπούγερα κι άλλα πολλά.
Ο εορτασμός των Φώτων αρχίζει από την παραμονή με τον εκκλησιασμό των χριστιανών. Στους ορθόδοξους ιερούς ναούς ψάλλεται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και στη συνέχεια λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός. Αμέσως μετά τα παιδιά ξεχύνονται στους δρόμους και ψάλλουν τα κάλαντα των Θεοφανίων σε σπίτια και καταστήματα. Ο ιερέας κάνει την πρωτάγιαση. Το αγιασμένο νερό του Ιορδάνη ραίνει κάθε σπιτικό, καθώς ο παπάς με τον βασιλικό πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι και ραντίζει τους πιστούς και τους χώρους.
Το βράδυ το δείπνο είναι νηστίσιμο, όπως και την παραμονή των Χριστουγέννων. Σύμφωνα με την παράδοση, κάθονται όλοι γύρω από το τραπέζι και ο πατέρας της οικογένειας θυμιατίζει για να φύγουν από το σπίτι τα δαιμόνια, ενώ ο νεότερος λέει την προσευχή πριν αρχίσουν το φαγητό.
Ο καθαγιασμός των υδάτων
Ανήμερα τα Φώτα η γιορτή κορυφώνεται με τον καθαγιασμό των υδάτων. Οι πιο τολμηροί θα βουτήξουν στα παγωμένα νερά της θάλασσας, σε λιμάνια, αλλά και σε ποτάμια και λίμνες, και θα συναγωνιστούν ποιος θα πιάσει τον σταυρό. Αυτός που θα πιάσει πρώτος τον Σταυρό και θα τον ανεβάσει στη θάλασσα θεωρείται από τους πιστούς ο ευλογημένος της χρονιάς.
Ο Σταμάτης Ζωχιός, ερευνητής στο Κέντρο Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών, μιλάει στην «Ορθόδοξη Αλήθεια» για τα έθιμα της ημέρας και αναφέρει ότι εκείνη την ημέρα μαζεύεται η στάχτη από τη φωτιά που έκαιγε στο τζάκι το Δωδεκαήμερο, η φωτιά δηλαδή που ξεκίνησε με το Χριστόξυλο, την πηγαίνουν στην Εκκλησία και έπειτα τη σκορπίζουν γύρω από το σπίτι, στους εξωτερικούς χώρους, στους στάβλους, ακόμη και στα χωράφια, διότι η στάχτη διώχνει το κακό.
Επίσης, κάνει γνωστό ότι η παράδοση θέλει να φοράμε εκείνη την ημέρα νέα ενδύματα για να φωτιστούν. Παράλληλα, σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας έχουμε τους αγερμούς των παιδιών, που μεταμφιεσμένα γυρνούν από σπίτι σε σπίτι και με κουδούνια προκαλούν έντονο θόρυβο, ώστε να φύγουν οι καλικάντζαροι. Στη Μακεδονία και σε άλλες περιοχές της χώρας ποικίλα είναι τα δρώμενα, που έχουν τις ρίζες τους στη διονυσιακή λατρεία.
Ραγκουτσάρια, Τζαμαλάρια, Φωταράδες, Αράπηδες, Κουδουνοφόροι και Καμήλες είναι ορισμένα από τα έθιμα που λαμβάνουν χώρα τις γιορτινές ημέρες. Σχετίζονται με την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων, τη γονιμότητα του ανθρώπου και την ευφορία της γης.
Αναγέννηση της φύσης
Για παράδειγμα, σε αρκετές περιοχές έχουμε αγερμούς με θίασο συντελεστών, όπως η νύφη και ο γαμπρός, ο πατέρας, ο γιατρός, ο κουμπάρος και η συνοδεία. Κατά τη διάρκεια, η νύφη λιποθυμά ή πεθαίνει και έρχεται ο γιατρός που της προσφέρει το αντίδοτο και γίνεται καλά ή ανασταίνεται. Αυτό συμβολίζει την αναγέννηση της φύσης, αφού έχουμε μπει ήδη στο χειμερινό ηλιοστάσιο και η ημέρα αρχίζει να μεγαλώνει.
Ακόμη ένα ιδιαίτερο έθιμο είναι το φωτοκέρι. Πρόκειται για μια λαμπάδα διακοσμημένη με ιδιαίτερο τρόπο, στην οποία περνούν ένα πορτοκάλι, σύκα και καρφώνουν πάνω γαρίφαλα. Τη λαμπάδα αυτή τη στέλνει ο νονός στο βαφτιστήρι την παραμονή των Φώτων κι εκείνο, αφού αφαιρέσει τα στολίδια, την πάει ανήμερα στην εκκλησία.
Έθιμα σε Γαλλία, Ρωσία και Ιταλία
Παράλληλα, ποικίλα είναι τα έθιμα σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Για παράδειγμα, στη Γαλλία η ημέρα των Θεοφανίων ονομάζεται «ημέρα των βασιλιάδων ή μάγων», κατά την οποία κόβουν την πίτα των βασιλιάδων (la galette des rois).
Στην Ιταλία μικροί αλλά και κάποιοι μεγάλοι περιμένουν με ανυπομονησία την καλοκάγαθη μάγισσα Μπεφάνα. Συγκεκριμένα, όπως περιγράφει ο κ. Ζωχιός, κατά την παρασκευή της εν λόγω πίτας τοποθετούν μέσα -παλαιότερα ένα φασόλι ή ένα κουκί- και τώρα μια πορσελάνινη φιγούρα και αυτός που θα το «ανακαλύψει» γίνεται ο βασιλιάς ή η βασίλισσα της ημέρας.
«Πρόκειται για ένα παλιό έθιμο, το οποίο συναντάμε από τον 14ο αι.» σημειώνει ο κ. Ζωχιός, ενώ παράλληλα αναφέρει ότι, σύμφωνα με την παράδοση, η πίτα κόβεται σε μερίδες αντίστοιχες με τα άτομα που βρίσκονται στο τραπέζι συν μία ακόμη, η οποία είναι για τον Χριστό, την Παναγία ή τον φτωχό.
Ακόμη και σήμερα, τις συγκεκριμένες τούρτες-πίτες στον φούρνο τις πουλάνε με μια χάρτινη κορόνα για να τη φορέσει ο νικητής, ενώ στη νότια Γαλλία ζυμώνουν ψωμί σε σχήμα κορόνας. Μάλιστα, σύμφωνα με επίσημη έρευνα, το 97% των Γάλλων δηλώνει ότι γιορτάζει την εν λόγω γιορτή, άσχετα με την πίστη του.
Στη Ρωσία συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στον καθαγιασμό των υδάτων. Οπως επισημαίνει ο κ. Ζωχιός, οι ιερείς και οι πιστοί πηγαίνουν στην πιο κοντινή λίμνη ή ποτάμι -τα οποία πιθανόν είναι παγωμένα- και ανοίγουν σε σχήμα σταυρού τρύπα στον πάγο για να γίνει η ρίψη του σταυρού.
Στην Ισπανία τα παιδιά λαμβάνουν τα δώρα των Χριστουγέννων, ενώ και στην Ολλανδία υπάρχει ένα αντίστοιχο με της Γαλλίας έθιμο με την πίτα. Εκεί όμως το νεότερο μέλος της οικογένειας κρύβεται κάτω από το τραπέζι και ορίζει σε ποιον θα πάει το κάθε κομμάτι. Στη Βουλγαρία έχουμε διάφορους παραδοσιακούς χορούς στα παγωμένα νερά των λιμνών.
Δώρα σε παιδιά
Ενα από τα πιο ιδιαίτερα και αγαπητά -ιδίως στα μικρά παιδιά- έθιμα λαμβάνει χώρα στη γειτονική Ιταλία. Εκεί, την παραμονή των Φώτων, μικροί αλλά και κάποιοι μεγάλοι περιμένουν με ανυπομονησία την καλοκάγαθη μάγισσα Μπεφάνα.
«Πρόκειται για μια πολύ σημαντική μορφή. Είναι ηλικιωμένη γυναίκα που παραδίδει δώρα στα παιδιά σε όλη την Ιταλία. Γεμίζει τις κάλτσες τους με καραμέλες και δώρα εκτός αν τα παιδιά δεν ήταν φρόνιμα, οπότε τους βάζει κάρβουνο ή καμένη καραμέλα. Επίσης, λένε ότι αν δεν της έχεις αφήσει ένα καλό κέρασμα, ένα γλυκό ή ένα ποτάκι -όπως κάνουμε στον Αγιο Βασίλη-, τότε η Μπεφάνα απογοητεύεται και γίνεται κακιά» σημειώνει ο κ. Ζωχιός.
Οπως συμπληρώνει, σύμφωνα με τον λαϊκό μύθο, οι τρεις μάγοι πηγαίνοντας προς τη Βηθλεέμ προσέγγισαν την Μπεφάνα και της ζήτησαν να τους πει πού είναι ο Υιός του Θεού. Εκείνη δεν ήξερε, εντούτοις τους παρείχε καταφύγιο για μία νύχτα, καθώς θεωρούνταν η καλύτερη οικονόμος του χωριού, με το πιο ζεστό και ευχάριστο σπίτι.
Την επόμενη ημέρα οι τρεις μάγοι τής ζήτησαν να τους συνοδεύσει για να δουν όλοι μαζί το μωρό, αλλά εκείνη αρνήθηκε, δηλώνοντας ότι ήταν πολύ απασχολημένη με τις δουλειές του σπιτιού. Αργότερα άλλαξε γνώμη και προσπάθησε να βρει τους μάγους, αλλά δεν τα κατάφερε. Ετσι, από τότε έως σήμερα η Μπεφάνα ψάχνοντας το μωρό αφήνει τα γλυκά στα παιδιά.
Παράλληλα, βέβαια, υπάρχει και ο θρύλος ότι η Μπεφάνα ήταν μια ευτυχισμένη γυναίκα, μητέρα ενός παιδιού που το αγαπούσε πάρα πολύ, αλλά το παιδί της δυστυχώς πέθανε και η θλίψη τής προκάλεσε τρέλα. Οταν άκουσε για τη γέννηση του Χριστού -θεωρώντας ότι είναι το δικό της παιδί- ξεκίνησε για να το βρει και όταν το συνάντησε του έδωσε δώρα για να τον κάνει ευτυχισμένο. Τότε ο Χριστός από την πλευρά του την όρισε ως μητέρα κάθε παιδιού στην Ιταλία.
