Κλείσαμε κι ανοίξαμε τα μάτια μας κι ο κόσμος σείσθηκε και εξακολουθεί να σείεται σχεδόν «βιβλικά». Οι κοσμαγάπητες πανέμορφες Κυκλάδες με το «ομορφότερο νησί του κόσμου» τη Σαντορίνη στο επίκεντρο, τραντάζονται από χιλιάδες ακατάπαυστες δονήσεις, σε ένα μυστηριώδη και πρωτοφανή ρυθμό, που σίγουρα κάτι θέλει από τα βάθη της γης να προειδοποιήσει ότι συμβαίνει, κατά κοινή ομολογία όλων των ειδικών.
- Από την Μαρία Παπαπαναγιώτου,
εφημερίδα «Εστία της Κυριακής»
Πάνω από 7.700 σεισμοί σε Σαντορίνη και Αμοργό, ανακοίνωσε η διεπιστημονική Επιτροπή Διαχείρισης Κινδύνων και Κρίσεων του ΕΚΠΑ ότι εντοπίστηκαν από το Εργαστήριο Σεισμολογίας σε 10 ημέρες, προειδοποιώντας ότι η Σαντορίνη «καταγράφει πιθανότητα για εκδήλωση συνοδών των σεισμών γεωκινδύνων, όπως κατολισθήσεις με καταπτώσεις και ανατροπές βραχωδών τεμαχών και ολισθήσεις εδαφών», και ενδέχεται να οδηγήσει σε εντονότερα φαινόμενα, ειδικότερα στην περίπτωση εκδήλωσης ισχυρότερου σεισμού. «Οι κατολισθήσεις αποτελούν σοβαρή απειλή για τις υποδομές, τις κρίσιμες εγκαταστάσεις, τα δίκτυα, την ανθρώπινη ζωή και την τοπική οικονομία», επεσήμανε με ιδιαίτερη σοβαρότητα η επίσημη ανακοίνωση, βεβαιώνοντας με αυτό τον τρόπο τους ντόπιους και όλους εμάς ως θεατές, ότι η Έκτακτη Ανάγκη στην οποία η Σαντορίνη έχει τεθεί είναι κάθε άλλο παρά προσωρινή.
Το ηφαίστειο που «ξυπνά»
Όπως προκύπτει όμως και από διεθνείς παρατηρητές, η σοβαρή απειλή δεν περιορίζεται μόνο στο σεισμικό σμήνος και την κορύφωσή τουˑ το «mainshock» που οι σεισμολόγοι αναμένουν, ώστε να αρχίσει η αποκλιμάκωση και εξασθένηση του φαινομένου. Αυτή είναι σχεδόν η «καλύτερη» μέχρι στιγμής εκδοχή. Ολόκληρο το ηφαιστειακό σύμπλεγμα της Σαντορίνης «βρυχάται» κι ας αποκλείουν μέχρι τώρα οι επίσημες δηλώσεις το να είναι οι σεισμικές δονήσεις ηφαιστιογενείς.
Κάνουν λάθος οι Έλληνες, «αυτοί οι σεισμοί στην περιοχή της Σαντορίνης δεν είναι τεκτονικοί, αλλά μαγματικής προέλευσης, δηλαδή είναι ηφαιστειακοί σεισμοί», δήλωσε πρώτος, αλλά με βεβαιότητα, ο Τούρκος καθηγητής Γεωολογίας Şükrü Ersoy στην εφημερίδα «Hurriyet», ξαφνιάζοντας την ελληνική κοινή γνώμη για τη λεπτομερή γνώση του για την περιοχή, όπως και για τις προβλέψεις που έκανε, ότι ένα τσουνάμι από υποθαλάσσια ηφαιστειακή έκρηξη θα φθάσει στα παράλια της Τουρκίας.
«Κοιτάξτε, έχουμε σεισμούς μέχρι 5 Ρίχτερ, αλλά ποτέ δεν έχουμε μεγαλύτερους. Κάτω από τη Σαντορίνη, καθώς και σε άλλες περιοχές, υπάρχουν και άλλα ηφαίστεια. Όπως, για παράδειγμα, το ηφαίστειο του Κολούμπου, ή άλλα ηφαίστεια που δεν έχουν αναδυθεί στην επιφάνεια της θάλασσας. Αυτά ευθύνονται για τους σεισμούς», διέγνωσε ο Τούρκος ειδικός. Μια εκδοχή που, πράγματι, δεν άργησε να επαναλάβει και ο Έλληνας καθηγητής Φυσικών Καταστροφών στο Πανεπιστήμιο της νότιας Καλιφόρνιας και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών Κωνσταντίνος Συνολάκης: «Εγώ πιστεύω ότι υπάρχει ροή ρευστών υγρών τα οποία ανεβαίνουν σιγά-σιγά σε μεγάλο βάθος προς την επιφάνεια και πηγαίνουν προς την Άνυδρο. Και αν αυτό ισχύσει και αν το δούμε, τότε θα βλέπουμε για πρώτη φορά στον κόσμο, θα βλέπουμε την γένεση ενός καινούργιου ηφαιστείου. Αν αυτό το πράγμα συμβαίνει, ξαφνικά εκεί όπου είχαμε τη Σαντορίνη, είχαμε το Κολούμπο, θα έχουμε μερικούς άλλους κρατήρες».
Καταγράφει σταδιακή ανύψωση του ηφαιστείου το ΑΠΘ
«Δεν ξέρουμε ακριβώς σε ποιο σημείο το ηφαίστειο δύναται να εκραγεί. Εδώ και κάποιον καιρό εντοπίσαμε κάποια σημάδια μεταβολής του ηφαιστείου σε σχέση με την προηγούμενη κατάσταση ηρεμίας» δήλωσε στο Αθηναϊκό πρακτορείο ο αν. καθηγητής Γεωλογίας του ΑΠΘ, Μιχάλης Φουμέλης. Ως ειδικός στην τηλεπισκόπηση και στην απεικονιστική γεωδαισία των γεωκινδύνων, ο καθηγητής αποκάλυψε ότι τα δορυφορικά δεδομένα Copernicus Sentinel-1 μέσω της υπηρεσίας SNAPPING (Surface motioN mAPPING) που υπολογίζουν από το διάστημα τις εδαφικές μετακινήσεις με ακρίβεια χιλιοστών, έδειξαν μετακινήσεις της επιφάνειας στο βόρειο τμήμα της καλδέρας του ηφαιστείου.
«Το τελευταίο χρονικό διάστημα διαπιστώναμε ότι υπήρχε μια σταδιακή ανύψωση του ηφαιστείου», είπε, μιλώντας για αντιστοιχία του φαινομένου με εκείνο που είχε καταγραφεί το 2011, με ανάλογη δραστηριότητα στην καλδέρα, και διήρκεσε 14 μήνες. «Εκεί πάλι είχαμε καταγράψει εδαφικές μετακινήσεις από τους δορυφόρους, υπήρχε σεισμικότητα και οι ενόργανες μετρήσεις έδειχναν ότι υπάρχει ακριβώς το ίδιο φαινόμενο σε εξέλιξη. Τότε είχε φτάσει η παραμόρφωση σε κάποιο όριο, το οποίο διήρκεσε εκείνους τους 14 μήνες. Δεν είναι, δηλαδή, κάτι που γίνεται μέσα σε δύο μέρες και σταματάει. Στο τέλος, το 2012, χωρίς να ακολουθήσει έκρηξη του ηφαιστείου, σταμάτησε η δραστηριότητα, και επανήλθε σταδιακά στην κατάσταση ηρεμίας. Υπάρχει (και σήμερα) το ενδεχόμενο -δεν μπορεί να το απορρίψει κανένας- να συνεχιστεί η παραμόρφωση και η σεισμικότητα και κάποια στιγμή να οδηγηθούμε σε κάποια έκρηξη. Μπορεί να γίνει και μια έκρηξη που να είναι ένα μικρό ξέσπασμα του ηφαιστείου, και να σταματήσει εκεί».
Ο επιχειρησιακός σχεδιασμός που δεν εφαρμόζεται
Η «εξοικείωση» των αρμοδίων αρχών και της κυβέρνησης, πάντως, με το ενδεχόμενο ηφαιστειακής έκρηξης στη Σαντορίνη, όπως διαπιστώνουμε, είναι υπαρκτή εδώ και καιρό, ως «πιθανό» και ως «ακραίο σενάριο». Όσο κι αν αυτό αποσιωπάται ως «ταμπού» ή ξορκίζεται από τις δηλώσεις των αρμοδίων στο πρόσφατο διάστημα της εξέλιξης του σεισμικού σμήνους στις Κυκλάδες, μας εντυπωσιάζει το γεγονός ότι ήδη πριν και από την έναρξη της πανδημιας, είχε μελετηθεί, καταρτισθεί και εγκριθεί από την κυβέρνηση το σχέδιο «ΤΑΛΩΣ».
Το «Γενικό Σχέδιο Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών και Άμεσης/Βραχείας Διαχείρισης των Συνεπειών από την Εκδήλωση Ηφαιστειακής Δραστηριότητας στο Ηφαιστειακό Σύμπλεγμα Σαντορίνης» με την κωδική ονομασία «ΤΑΛΩΣ» είχε ζητήσει να συνταχθεί με λεπτομερή ανάλυση των κινδύνων προσωπικά ο Νίκος Χαρδαλιάς από τη θέση του Γενικού Γραμματέα Πολιτικής Προστασίας, και μάλιστα το υπέγραψε ήδη από τον Φεβρουάριο του 2020, λίγους μόλις μήνες από την ανάληψη των καθηκόντων του.
Το σχέδιο καταγράφει σε 200 σελίδες ενδελεχώς όλους τους πιθανούς κινδύνους και τις καταστροφικές επιπτώσεις που μια ηφαιστειακή έκρηξη συνεπάγεται για την συγκεκριμένη νησιωτική περιοχή και όλη τη χώρα, προσδιορίζει τη λήψη μέτρων και την υλοποίηση δράσεων και συντονίζει για την αντιμετώπιση και άμεση παρέμβαση σχεδόν όλες τις βασικότερες υπηρεσίες του κράτους: πέραν της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και του δήμου Θήρας, το Πυροσβεστικό Σώμα και την Ελληνική Αστυνομία, το Υπουργείο Υποδομών & Μεταφορών, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, το Υπουργείο Υγείας και το ΕΚΑΒ, το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας και το Υπουργείο Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής, καθώς και τα αεροδρόμια, τη ΔΕΗ, τον ΔΕΔΔΗΕ και την COSMOTE.
Το σχέδιο ενεργοποιείται και εφαρμόζεται «εν όψει επαπειλούμενου κινδύνου για την εκδήλωση ηφαιστειακής δράσης στο ηφαιστειακό σύμπλεγμα της Σαντορίνης», λαμβάνοντας υπόψη τον χαρακτηρισμό της κατάστασης επιφυλακής (alert level) που καθορίζεται από την Μόνιμη Επιστημονική Επιτροπή Παρακολούθησης Ελληνικού Ηφαιστειακού Τόξου.
Σημειώνουμε ότι σε αντίθεση με την προτεραία περίοδο ενεργοποίησης της ηφαιστειακής δραστηριότητας το 2011, που το alert level είχε προσδιοριστεί στο κίτρινο (κατάσταση επιτήρησης), σήμερα, αν και η δραστηριότητα είναι αντίστοιχη (με την περίοδο του 2011), όπως αναφέρουν οι ειδικοί της παρακολούθησης του, δεν έχει χαρακτηριστεί, ή τουλάχιστον δεν έχει ανακοινωθεί το επίπεδο κατάστασης επιφυλακής.
Τα καταστροφικά φαινόμενα της ηφαιστειακής δραστηριότητας
Η ηφαιστειακή δραστηριότητα μπορεί να προκαλέσει μια σειρά καταστροφικών φαινομένων, όπως αυτά αναφέρονται αναλυτικά στο «σχέδιο ΤΑΛΩΣ». Ορισμένα από τα φαινόμενα αυτά συνδέονται άμεσα με την έκλυση ηφαιστειακών υλικών από τους ηφαιστειακούς πόρους (εναιώρηση και πτώση ηφαιστειακής στάχτης, έκλυση ηφαιστειακών αερίων, υδροθερμικές εκρήξεις, πίδακες θερμού νερού και ατμού, εκτίναξη αναβλημάτων, ροές λάβας, δημιουργία ηφαιστειακών θόλων, υδροηφαιστειακές εκρήξεις τύπου Σαρτσέι), ενώ άλλα μπορεί να θεωρηθούν ως συνοδά ή επαγόμενα φαινόμενα (ηφαιστειογενείς σεισμικές δονήσεις, κατολισθήσεις πρανών «λόγω ηφαιστειογενούς σεισμικότητας», επιφανειακές σεισμικές διαρρήξεις, τσουνάμι προκαλούμενο από υποθαλάσσιες ηφαιστειακές εκρήξεις ή κατολισθήσεις πρανών).
Αναρωτιέται κανείς, διαβάζοντας στο σημείο αυτό το κείμενο του ΤΑΛΩΣ (και συνδυάζοντας την έκτακτη ανακοίνωση περί κατολισθήσεων, που σε βαθμό επείγοντος εξέδωσε το ΕΚΠΑ το βράδυ της Πέμπτης), αν ήδη η Σαντορίνη ζει σήμερα την «ηφαιστιογενή σεισμικότητα”, κάτι που δεν έχει έως τώρα καν αναφερθεί ως όρος από τα επίσημα χείλη.
Πέραν των κινδύνων για την υγεία του ανθρώπινου πληθυσμού, των ζώων, των καλλιεργειών, των υποδομών στο πόσιμο νερό, το σχέδιο αναφέρει ότι τα φαινόμενα που συνδέονται με την ηφαιστειακή δραστηριότητα δύναται να προκαλέσουν επαγόμενες τεχνολογικές καταστροφές, όπως πυρκαγιές κυρίως στον αστικό χώρο, διάρρηξη δεξαμενών, διαρροή επικίνδυνων υλικών, κ.ά.
Πρόδρομα φαινόμενα τα σεισμικά γεγονότα
Όπως περιγράφεται στο Σχέδιο Αντιμετώπισης, οι ηφαιστειακές αυτές δράσεις προαναγγέλλονται από εμφανή πρόδρομα φαινόμενα, «όπως σεισμικά γεγονότα έντασης 4-6 σε κλίμακα Μερκάλι, αργή βύθιση της περιοχής στην οποία θα εμφανιστεί ο αρχικός πόρος της έκρηξης κατά δεκάδες εκατοστά, έντονη θερμική ανωμαλία και διάχυση μεγάλων όγκων υδροθερμικών ρευστών, τα οποία γίνονται εμφανή με τη σημαντική αύξηση της θερμοκρασίας και την έντονη αλλαγή προς το κίτρινο – πράσινο του χρωματισμού της θάλασσας στην εγγύς του αρχικού πόρου περιοχή».
Το χρονικό διάστημα της εμφάνισης τέτοιων πρόδρομων φαινομένων ποικίλει από λίγες εβδομάδες έως λίγους μήνες πριν την εκδήλωση στην επιφάνεια της ηφαιστειακής δράσης. Στα πρώτα στάδια εκδήλωσης της ηφαιστειακής δράσης, η εξέλιξη του φαινομένου μπορεί να είναι από ιδιαίτερα αργή έως γρήγορη.
Ιστορικά, οι εκρήξεις του 1707-11 και 1866-70 είχαν ιδιαίτερα αργή εξέλιξη. Αντίθετα, οι εκρήξεις του 1925-26 και 1939-41 είχαν ιδιαίτερα ταχεία εξέλιξη: μόνο λίγες ώρες μετά την εκδήλωση των πρώτων υδροθερμικών εκτονώσεων και εκρήξεων διάνοιξης πόρου, εμφανίζονταν στην επιφάνεια ρευστό μάγμα. Από λίγες ώρες έως εβδομάδες μετά την έναρξη της έκρηξης, ανάλογα με την ταχεία ή αργή εξέλιξη, εξέρχεται στην επιφάνεια το μάγμα ως λάβα με αρχικές θερμοκρασίες που κυμαίνονται μεταξύ 850-950°C.
Η έκρηξη
Ο ηφαιστειακός αγωγός μέσω του οποίου πραγματοποιείται η τροφοδοσία του μάγματος στην επιφάνεια φράσσεται, λόγω μεταβολών στους ρυθμούς, από ένα συμπαγές «πώμα στερεοποιημένου μάγματος». Η αέρια φάση του υποκείμενου μάγματος αρχίζει τότε να συσσωρεύεται σταδιακά κάτω από το πώμα, ασκεί πίεση και όταν το ανατινάζει προκαλεί μια «βουλκάνιου τύπου» έκρηξη.
Οι εκρήξεις αυτές ακούγονται σαν πολύ δυνατές κανονιές. Εκτινάσσεται μεγάλος όγκος ηφαιστειακών αναβλημάτων (ογκόλιθοι, τεμάχη και λιθάρια λάβας) σε απόσταση που συνήθως δεν υπερβαίνει τα 1.000 μέτρα από τον πόρο εκτίναξης. Παράλληλα εκτινάσσουν στον αέρα μεγάλο όγκο ηφαιστειακής στάχτης (τέφρας): κατακερματισμένη λάβα σε μέγεθος κόκκου < 2mm.
Το ηφαιστειακό νέφος που δημιουργείται (στάχτη και αέρια) υψώνεται στον αέρα φθάνοντας σε ύψος που συνήθως κυμαίνεται μεταξύ 800-1.200 μέτρων στις «κανονικές» εκρήξεις, μπορεί όμως στις ισχυρές εκρήξεις να φτάσει έως και τα 2.500-3.000 μέτρα. Το μέγιστο ύψος ηφαιστειακής στήλης που έχει καταγραφεί στις ιστορικές εκρήξεις των Καμένων της Σαντορίνης είναι 3.200 μέτρα, σε έκρηξη που εκδηλώθηκε στις 19/8/1925, μόλις μία εβδομάδα μετά την έναρξη της ηφαιστειακής δράσης αυτής της περιόδου
Η τέφρα
Η ηφαιστειακή τέφρα είναι καυτή κοντά στο ηφαίστειο ενώ είναι κρύα όταν διασκορπίζεται σε μεγαλύτερες αποστάσεις. Σχηματίζεται κατά τη διάρκεια της ηφαιστειακής έκρηξης, από μικροσκοπικά σταγονίδια φλεγόμενης λάβας. Το χρώμα των σωματιδίων μπορεί να κυμαίνεται από ανοιχτό γκρι έως μαύρο και μπορεί να έχουν το μέγεθος λεπτόκοκκης άμμου έως αργιλικής πούδρας.
Η αερομεταφερόμενη ηφαιστειακή τέφρα μειώνει την ορατότητα και σε πού μεγάλες εκρήξεις μπορεί να προκαλέσει πλήρες σκοτάδι κατά την διάρκεια της ημέρας. Κατά τη διάρκεια των ηφαιστειακών εκρήξεων μπορεί επίσης από την τριβή μεταξύ των σωματιδίων της λεπτόκοκκης τέφρας που βρίσκεται πάνω από το ηφαίστειο να δημιουργηθούν αστραπές κεραυνοί και βροντές.
«Αδύνατες» οι αεροπορικές πτήσεις
Όπως περιγράφεται στο σχέδιο ΤΑΛΩΣ μία ενδεχόμενη ηφαιστειακή έκρηξη θα δημιουργήσει ηφαιστειακή τέφρα και νέφος, το οποίο, σε συνδυασμό με τις επικρατούσες μετεωρολογικές συνθήκες (άνεμοι, υγρασία), μπορεί να ταξιδέψει σε μεγάλες αποστάσεις δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα στις πτήσεις. Διεθνώς, στατιστικά, η ηφαιστειακή στάχτη επηρεάζει τα αεροπορικά δρομολόγια σε ύψος πάνω από 30.000 πόδια για περίπου 20 ημέρες το χρόνο.
Τα σωματίδια της τέφρας που εισέρχονται στη μηχανή μέσω των κινητήρων δημιουργούν εντατικές καταστάσεις στην λειτουργία της μηχανής που μπορεί να επηρεάσει το σύστημα πλοήγησης και τελικά την απώλεια στήριξης. Επτά τέτοιες αστοχίες εν πτήση έχουν αναφερθεί από το 2002.
Η απομάκρυνση των πολιτών
Το σχέδιο ΤΑΛΩΣ υπογραμμίζει ότι, συνήθως, ως ενδεικνυόμενο μέτρο θεωρείται η οργανωμένη απομάκρυνση πολιτών κατά τα φαινόμενα που συνδέονται άμεσα με την έκλυση ηφαιστειακών υλικών από τους ηφαιστειακούς πόρους (εναιώρηση και πτώση ηφαιστειακής στάχτης, έκλυση ηφαιστειακών αερίων, υδροθερμικές εκρήξεις, πίδακες θερμού νερού και ατμού, εκτίναξη αναβλημάτων, ροές λάβας, δημιουργία ηφαιστειακών θόλων, υδροηφαιστειακές εκρήξεις) λόγω και της φύσης των φαινομένων, η οποία δεν επιτρέπει δράσεις καταστολής και περιορισμού τους.
Δημιουργείται όμως το ζήτημα του «παράθυρου του κρίσιμου χρόνου». Πώς θα απομακρυνθούν οι εναπομείναντες κάτοικοι, αν τα αεροπλάνα δεν μπορέσουν να πετάξουν (λόγω ηφαιστειακού νέφους) και αν τα πλοία έχουν να αντιμετωπίσουν ενδεχόμενο τσουνάμι ή και το ίδιο το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο, ή κάποιο άλλο νέο που μπορεί να δημιουργηθεί;
Και τέλος, στο ιδανικότερο σενάριο διάσωσης και εκκένωσης που μπορεί να υλοποιηθεί για το απευκταίο χειρότερο σενάριο μιας ηφαιστειακής έκρηξης, ας δοθεί μια λύση για τους τετράποδους «ήρωες» της Σαντορίνης! Όπως ανακοινώθηκε, σχέδιο εκκένωσης για τα «διάσημα» γαιδουράκια δεν υπάρχει, κι όμως είναι αυτά που έχουν σηκώσει στις πλάτες τους, στην κυριολεξία, όλη την εκτίναξη της ανάπτυξης του κοσμαγάπητου κοσμοπολίτικου νησιού.
