Πριν από 30 χρόνια, στις 26 Δεκεμβρίου 1991, αποφασίστηκε η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Ηταν η ιστορική ημέρα που σηματοδότησε την έναρξη της παγκοσμιοποίησης. Ο πλανήτης πέρασε από το μεταπολεμικό πρότζεκτ του Ψυχρού Πολέμου σε έναν νέο κύκλο, που διαρκεί μέχρι σήμερα. Με την πανδημία να αποτελεί μία από τις σημαντικότερες καμπές της παγκοσμιοποίησης, αναδεικνύοντας σοβαρά σημάδια φθοράς.
- Από τον Βασίλη Γαλούπη
Τι έφερε η παγκοσμιοποίηση στις οικονομίες και τις κοινωνίες; Μια αναδιαμόρφωση του κόσμου μέσα από τη διασυνοριακή ροή προϊόντων, χρήματος και ανθρώπων. Με το υπερεθνικό χρήμα και την πραγματική εξουσία να συγκεντρώνονται στα χέρια εταιριών κολοσσών, κάνοντας πιο θαμπά τα σύνορα και την ισχύ των κρατών.
Από τα 193 κράτη που αριθμεί σήμερα ο ΟΗΕ, τα 36 δημιουργήθηκαν, ανασυστάθηκαν ή «κατασκευάστηκαν» από το 1991 κι έπειτα, με προπομπό την ένωση των δύο Γερμανιών έναν χρόνο πριν. Τα περισσότερα εξ αυτών στην πλέον κατακερματισμένη Ευρώπη κι αρκετά στη γειτονιά μας. Η διάλυση της ΕΣΣΔ «γέννησε» 12 νέα κράτη, της Γιουγκοσλαβίας έξι και της Τσεχοσλοβακίας δύο.
Ξαφνικά λαοί που η μεταπολεμική προπαγάνδα τούς είχε εκπαιδεύσει στο μίσος, όπως στις δυο Γερμανίες, έπρεπε με άλλες πολιτικές αποφάσεις εν μια νυκτί να ομογενοποιηθούν. Και λαοί που παλιότερες αποφάσεις τους επέβαλλαν να ζήσουν μαζί, όπως επί Γιουγκοσλαβίας, να πολεμήσουν.
H μία όψη του νομίσματος είναι ότι σε αυτά τα 30 χρόνια το παγκόσμιο εμπόριο εκτοξεύτηκε από το 39% του 1990 στο 58% του 2019. Το ΑΕΠ από τα 25 τρισ. δολάρια, στα 135 τρισ. Οι επενδύσεις από τα 113 δισ., στο ασύλληπτο ρεκόρ των 1,9 τρισ. το 2007 έναν χρόνο προτού (διόλου τυχαία) σκάσει η φούσκα της Lehman Brothers, με το τσουνάμι της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Ο τουρισμός απογειώθηκε όσο ποτέ άλλοτε.
Η άλλη όψη είναι ότι το συνολικό παγκόσμιο χρέος, ιδιωτικό και δημόσιο, έχει τριπλασιαστεί από το 1990 και φέτος αναμένεται να ξεπεράσει το 360% του ΑΕΠ, κάτι που σημαίνει ότι, αν επρόκειτο για κράτος, θα είχε κηρυχθεί ήδη σε καθεστώς χρεοκοπίας. Όμως το 1,1% μιας ελίτ δισεκατομμυριούχων κατέχει το 45,8% του παγκόσμιου πλούτου.
Τρομοκρατία και μετανάστευση
Οι πόλεμοι επέστρεψαν στην Ευρώπη μέσω της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας και της ΕΣΣΔ. Η τρομοκρατική επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, το 2001, προκάλεσε επανειλημμένες στρατιωτικές επεμβάσεις στη Μέση Ανατολή, φόβο και περιορισμό των ατομικών δικαιωμάτων στη Δύση, αλλά και ασταμάτητα κύματα μετανάστευσης.
Μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες μένουν στο περιθώριο. Ολόκληρα κράτη, όπως η Ελλάδα το 2010, βλέπουν το μέλλον τους να τζογάρεται στις πανίσχυρες χρηματοπιστωτικές αγορές και να επηρεάζεται από αστάθμητους παράγοντες σε άλλες ηπείρους.
Στην πανδημία, η φτωχή Αφρική και χώρες της Ασίας μένουν έξω από τα εμβολιαστικά deals των φαρμακευτικών εταιριών με τις ισχυρές οικονομικά χώρες. Στην πολιτική, οι γραμμές των παραδοσιακών κομμάτων Δεξιάς – Κέντρου – Αριστεράς έγιναν θολές και άρχισε να κυριαρχεί το νέο δόγμα «Ανοιχτό – Κλειστό» ή «Νεοφιλελευθερισμός – Προστατευτισμός» σε κοινωνίες ήδη θυμωμένες και διχασμένες. Με την Κίνα, που εφαρμόζει το υβριδικό μοντέλο «Σκληρός προστατευτισμός εντός συνόρων – Κρατικός καπιταλισμός εκτός συνόρων», να αναδεικνύεται στη μεγάλη κερδισμένη της παγκοσμιοποίησης, σπάζοντας το μεταπολεμικό δίπολο ΗΠΑ, Ρωσίας.
Αφορμή ο κορωνοϊός
Η παγκοσμιοποίηση θεωρούνταν ως η αναπόφευκτη και ασταμάτητη δύναμη που δεν θα είχε επιστροφή. Όμως ακόμα και πριν από την πανδημία είχε μπει σε μπελάδες. Το ανοιχτό σύστημα που κυριάρχησε στην οικονομία τσαλακώθηκε από την οικονομική κρίση του 2008 και τον κινεζοαμερικανικό εμπορικό πόλεμο.
Και ο κορωνοϊός αποδεικνύεται ο μεγαλύτερος πονοκέφαλος. Αλλά η πανδημία ήταν απλώς η αφορμή και όχι η αιτία για την αποδυνάμωση των θεμελίων της παγκοσμιοποίησης και το φρενάρισμά της. Ακόμη και προτού χτυπήσει ο κορωνοϊός τα όριά της είχαν αρχίσει να γίνονται πιο ξεκάθαρα. Το εμπόριο ως μερίδιο του παγκόσμιου ΑΕΠ κορυφώθηκε το 2008 και έκτοτε υποχωρεί.
Στην πράξη η παγκοσμιοποίηση σήμαινε ότι η βιομηχανική παραγωγή θα μετακινούταν από τις ανεπτυγμένες χώρες, όπου η εργασία ήταν ακριβή, στις φτωχές χώρες, όπου η εργασία ήταν φθηνότερη. Οι άνθρωποι στις ανεπτυγμένες χώρες είτε θα έπρεπε να δεχτούν χαμηλότερους μισθούς για να γίνουν ανταγωνιστικοί, είτε να χάσουν τη δουλειά τους. Τα αγαθά που παρήγαγαν στο παρελθόν τώρα θα εισάγονταν και θα ήταν ακόμη φθηνότερα.
Οι κυβερνήσεις συναγωνίζονταν μεταξύ τους για να κάνουν τη χώρα τους πιο φιλόξενη και «ανταγωνιστική» για τις επιχειρήσεις. Αυτό σήμαινε ότι η εργασία θα γινόταν φθηνότερη και οι ρυθμιστικοί κανόνες πιο χαλαροί.
Πρόσφατα, όμως, ο χαρακτήρας και ο ρυθμός της παγκοσμιοποίησης άλλαξαν. Καταρχήν η παγκοσμιοποίηση δεν έχει πια τη συναίνεση του κόσμου στη Δύση. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι η πρόσβαση σε φθηνότερα αγαθά έρχεται με κόστος τους χαμηλούς μισθούς και την απώλεια θέσεων εργασίας.
Εξάρτηση από την Κίνα
Η πανδημία έκανε τα κράτη να συνειδητοποιήσουν πόσο πολύ εξαρτώνται από το διεθνές εμπόριο. Για πολλά ιατρικά προϊόντα, η παραγωγή είναι εξαιρετικά συγκεντρωμένη: η Κίνα αντιπροσωπεύει πάνω από το 60% των εξαγωγών αντιβιοτικών, ηρεμιστικών, ιβουπροφαίνης και παρακεταμόλης. Όταν ξέσπασε η πανδημική κρίση, οι χώρες τσακώνονταν μεταξύ τους για να εξασφαλίσουν πρόσβαση σε μάσκες και τεστ κορωνοϊού, προϊόντα που παράγονταν στην Κίνα.
Τέτοιου μεγέθους εξάρτηση έκανε πολλές χώρες να στραφούν σε παρελθοντικά μοντέλα και στην αναζήτηση αυτάρκειας και εγχώριας παραγωγής. Η άλλοτε αδιαμφισβήτητη παγκοσμιοποίηση έχασε την ορμή της, επιβραδύνεται και τώρα επιχειρεί να μεταλλαχθεί προκειμένου να επιβιώσει.
Υπερσυγκέντρωση παραγωγής στο εμπόριο
Η διαρκής μείωση των δασμών έκανε εφικτή μια εκτόξευση του παγκόσμιου εμπορίου ως μερίδιο του ακαθάριστου προϊόντος από 30% στις αρχές της δεκαετίας του 1970 σε 60% στις αρχές της δεκαετίας του 2010. Ουσιαστικά, τα τρόφιμα, τα ρούχα, τα τηλέφωνα, τα φάρμακα και τα εμβόλια είναι όλα προϊόντα παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων.
Από το ’90 οι παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού εξαπλώθηκαν, καθώς οι εταιρίες φρόντιζαν να συγκεντρώνουν συγκεκριμένες παραγωγές σε μέρη που τις συνέφεραν οικονομικά. Σταδιακά, οι εφοδιαστικές αλυσίδες έγιναν τόσο δαιδαλώδεις που αποδεικνύουν ότι πλέον η παγκοσμιοποίηση γιγαντώθηκε σε υπερβολικό, μη ασφαλές βαθμό.
Για να κατασκευαστεί ένα iPhone, για παράδειγμα, βασίζεται σε δίκτυο παραγωγής σε 49 χώρες. Η Κίνα επεξεργάζεται το 72% του κοβαλτίου στον πλανήτη, απαραίτητο για τις μπαταρίες όλων των ηλεκτρικών αυτοκινήτων.
Σήμερα υπάρχει η όλο και αυξανόμενη ανησυχία ότι οι αλυσίδες εφοδιασμού έχουν εξελιχθεί σε πηγή αδυναμίας. Η παγκοσμιοποίηση δημιουργεί υπερσυγκέντρωση της παραγωγής και εξαλείφει τα αποθέματα ασφαλείας. Όπως κατέδειξε και το σοκ της πανδημίας, πολλοί πολιτικοί τώρα πιστεύουν ότι σε μια κρίση οι ξένοι προμηθευτές είναι αναξιόπιστοι.
Πολλές κυβερνήσεις επιμένουν τώρα ότι ορισμένα αγαθά, όπως φαρμακευτικά προϊόντα, ιατρικός εξοπλισμός και «ευαίσθητες» τεχνολογίες, θα πρέπει να βασίζονται περισσότερο στην εγχώρια παραγωγή.
Οικονομία: Διεύρυνση ανισότητας και ανεργία
Η παγκοσμιοποιημένη οικονομία είναι ένα απείρως πολύπλοκο δίκτυο διασυνδέσεων, με αποτέλεσμα, όταν συμβαίνουν οικονομικά γεγονότα, οι επιπτώσεις τους να εξελίσσονται σε απρόβλεπτες κατευθύνσεις. Ποιος θα περίμενε ότι μια κρίση που άρχισε με χρεοκοπίες στεγαστικών δανείων στα αμερικανικά προάστια το 2007 θα οδηγούσε στη δημοσιονομική κρίση στην Ελλάδα το 2010;
Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι αυτομάτως ωφέλιμη για όλους, αφού δημιουργεί νικητές και χαμένους. Μελέτη του ΔΝΤ για 147 χώρες κατέληξε ότι τα οφέλη είναι σημαντικά για κράτη που βρίσκονται σε αρχικά και μεσαία στάδια της διαδικασίας οικονομικής ενσωμάτωσης, όπως Κίνα, Βραζιλία ή Ινδία, και λιγότερο για χώρες ήδη ανεπτυγμένες.
Η μελέτη του ΔΝΤ εξέτασε, επίσης, τον τρόπο με τον οποίο τα εισοδηματικά κέρδη κατανέμονται εντός των χωρών. Διαπίστωσε ότι η παγκοσμιοποίηση συνδέεται συχνά με τη διεύρυνση της οικονομικής ανισότητας, βάζοντας περισσότερα χρήματα στις τσέπες των πλουσίων, παρά στις τσέπες των φτωχών. Μάλιστα, ενώ στις αναπτυσσόμενες οικονομίες επωφελούνται και φτωχοί και πλούσιοι, στις προηγμένες χώρες η παγκοσμιοποίηση έχει πολύ μικρή επίδραση στα εισοδήματα των φτωχών.
Τον Απρίλιο του 2020 ο Εμανουέλ Μακρόν δήλωσε στους «Financial Times»: «Είναι σαφές ότι αυτού του είδους η παγκοσμιοποίηση έφτασε στο τέλος του κύκλου της. Υπονόμευσε τη δημοκρατία και αύξησε τις ανισότητες στις ανεπτυγμένες χώρες».
Εγχώρια παραγωγή: Ξεπούλημα επιχειρήσεων σε υπερεθνικούς κολοσσούς
Ο Μάικλ Ο’ Σάλιβαν, οικονομολόγος του Πρίνστον και επικεφαλής επενδύσεων στην Credit Suisse, έδωσε συνέντευξη στον «Economist», όπου είπε ότι η παγκοσμιοποίηση έχει πεθάνει. Όσον αφορά το τι «σκότωσε» την παγκοσμιοποίηση, παραθέτει δύο βασικούς λόγους:
- Πρώτον, η παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη επιβραδύνθηκε και ως αποτέλεσμα η ανάπτυξη έγινε πιο «χρηματοδοτημένη»: Δηλαδή, το χρέος έχει αυξηθεί και υπάρχει περισσότερος «νομισματικός ακτιβισμός», που σημαίνει ότι οι κεντρικές τράπεζες ρίχνουν χρήματα στην οικονομία αγοράζοντας περιουσιακά στοιχεία, όπως, π.χ., ομόλογα ή και μετοχές, ώστε να διατηρηθούν τεχνητά οι οικονομικές επιδόσεις.
- Δεύτερον, οι παρενέργειες της παγκοσμιοποίησης έγιναν αντιληπτές απ’ όλους πλέον και δεν μπορούν πια να κρύβονται κάτω από το χαλί. Η ανισότητα του πλούτου, η κυριαρχία μιας ελίτ εταιριών, το ξεπούλημα εγχώριων επιχειρήσεων σε υπερεθνικούς κολοσσούς, η συρρίκνωση της εθνικής παραγωγής και η διασπορά των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού είναι σήμερα καυτά πολιτικά ζητήματα.
Στην ουσία, η παγκοσμιοποίηση είναι ήδη πίσω μας, γιατί είναι δυσλειτουργική και αδιαφανής. Αυτό που έρχεται, σύμφωνα με τον Ο’ Σάλιβαν, είναι ένας αναδυόμενος πολυπολικός κόσμος, που θα κυριαρχείται από τουλάχιστον τρεις μεγάλες περιοχές: Την Αμερική, την Ευρωπαϊκή Ενωση και την Κίνα. Ακόμα και οι θεσμοί του 20ού αιώνα, η Παγκόσμια Τράπεζα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου και το ΔΝΤ, θα εμφανίζονται όλο και πιο ανενεργοί.
Είτε η παγκοσμιοποίηση «πεθαίνει» είτε αντιστρέφεται ή φρενάρεται, το πρόβλημα είναι ότι δεν θα διορθωθούν τα προβλήματα που προκάλεσε. Η αυτοματοποίηση – ρομποτοποίηση της εργασίας σημαίνει ότι δεν πρόκειται να υπάρξει αναγέννηση των θέσεων εργασίας στη Δύση. Οι εταιρίες θα συνεχίσουν να προσλαμβάνουν εργαζομένους στα φθηνότερα μέρη κάθε περιοχής.
Επιπλέον, οι επενδύσεις των πολυεθνικών σε φυσικά περιουσιακά στοιχεία θα λιγοστεύουν. Οι επενδύσεις από κινεζικές πολυεθνικές σε Ευρώπη και Αμερική «βούλιαξαν» κατά 73% το 2018. Το ενδιαφέρον τώρα της παγκοσμιοποίησης επικεντρώνεται στις υπηρεσίες. Αν, όμως, για παράδειγμα, διπλασιαστούν σε μέγεθος οι εταιρίες παροχής υπηρεσιών πληροφορικής (IT services) της Ινδίας, ώστε ο κάθε Ινδός εργαζόμενος να αντικαταστήσει έναν στο εξωτερικό, μόνο από αυτό θα χαθούν 1.500.000 θέσεις εργασίας στη Δύση.
Κοινωνίες και πολιτική: Η σκοτεινή πλευρά και το δυσβάσταχτο κόστος
Η παγκοσμιοποίηση επιχειρεί να διαμορφώσει τον κόσμο σε μία οικονομία, μία πολιτική, μία κοινωνία, μία κουλτούρα. Οι χώρες συμμετέχουν στην παγκόσμια διακυβέρνηση σύμφωνα με την οικονομική τους ισχύ, η οποία είναι ανάλογη με τα δικαιώματά τους. Ο νόμος είναι ένας: Η λογική της αγοράς, των αριθμών και της οικονομικής απόδοσης.
Όμως αυτό συνεπάγεται και μια πολύ «σκοτεινή» πλευρά για τις κοινωνίες. Ο ρυθμός των παγκόσμιων αλλαγών είναι εξαιρετικά γρήγορος. Στις ανεπτυγμένες χώρες, οι κοινωνίες αλλοιώνονται και οι δουλειές χάνονται, οι απειλές για το περιβάλλον αυξάνονται, ενώ υπονομεύονται τα θεμέλια της δημοκρατίας και της σταθερότητας. Στις κοινωνίες και στα κράτη επιβάλλονται διαρκώς οικονομικές και πολιτισμικές αλλαγές, πέρα από τον έλεγχό τους.
Το υψηλό κοινωνικό κόστος της παγκοσμιοποίησης υποτιμήθηκε σταθερά από τους οικονομολόγους και τις κυβερνήσεις. Ο ανταγωνισμός μεταξύ εργαζομένων στις αναπτυσσόμενες και στις ανεπτυγμένες χώρες καταπόντισε τους μισθούς στα ανεπτυγμένα κράτη, προκάλεσε εργασιακή απορρύθμιση και τεράστια ανασφάλεια στους πολίτες τους.
Από το 1997 ο διάσημος οικονομολόγος του Χάρβαρντ Ντάνι Ρόντρικ είχε προβλέψει ότι το κόστος μιας μεγαλύτερης «οικονομικής ολοκλήρωσης» θα ήταν μια μεγαλύτερη «κοινωνική αποσύνθεση». Με αναπόφευκτο αποτέλεσμα μια τεράστια πολιτική αντίδραση.
Παρά ταύτα, η παγκοσμιοποίηση συνέχισε να καλπάζει και στο μείγμα προστέθηκε η εντατικοποίηση της μετανάστευσης, που για τις κυβερνήσεις ήταν η λύση για το δημογραφικό και την αύξηση της οικονομικής επίδοσης, όμως χωρίς ρεαλιστικά μοντέλα ενσωμάτωσης κι ελέγχου των ροών. Οι συνέπειες ήταν τέτοιες, που προκάλεσαν κοινωνικά ρήγματα, ενώ άλλαξαν τελείως τους πόλους του πολιτικού διαχωρισμού. Τα προβλήματα που προκάλεσε η παγκοσμιοποίηση ξεπερνούσαν πια τους κλασικούς ιδεολογικούς χώρους Αριστεράς – Δεξιάς, με αποτέλεσμα να προκύψουν δύο νέοι πόλοι. Ο νέος πολιτικός διαχωρισμός είναι πια μεταξύ «ανοιχτού» και «κλειστού».
Μπροστά στη χιονοστιβάδα των συνεπειών, όλο και περισσότερες χώρες μπαίνουν σε έναν νέο κύκλο «συμμαζέματος». Καθώς οι κυβερνήσεις προσπαθούν να πληρώσουν τα νέα χρέη τους, κάποια κράτη θα κοιτάξουν να περιορίσουν τη ροή κεφαλαίων εκτός συνόρων.
Η Κομισιόν προέτρεψε τα κράτη-μέλη να είναι «ιδιαιτέρως σε επαγρύπνηση», για να διασφαλίσουν ότι οι επιχειρήσεις δεν θα ξεπουληθούν. Γερμανία, Ιταλία και Ισπανία έχουν αυστηροποιήσει τις διαδικασίες τους για τον έλεγχο των ξένων επενδύσεων. Η Ινδία ανακοίνωσε ότι μπαίνει σε «μια νέα εποχή αυτάρκειας». Όλο και περισσότερες χώρες φέρνουν τις γραμμές παραγωγής τους πιο κοντά. Έπειτα από τρεις δεκαετίες παγκοσμιοποίησης οι χώρες αρχίζουν να ανακαλύπτουν ξανά το δέλεαρ της αυτάρκειας…
