Gazprom: Η άνοδος και η πτώση του ρωσικού κολοσσού

Λέγεται ότι στη Ρωσία τα πάντα έχουν να κάνουν με το πετρέλαιο. Αυτό ισχύει με την έννοια ότι το πετρέλαιο αντιπροσωπεύει τη μερίδα του λέοντος στα έσοδα από τις ρωσικές εξαγωγές.

• Άρθρο του Stefan Hedlund* για το gisreportsonline.com – Επιμέλεια-μετάφραση: newsbreak.gr

Ως εκ τούτου, αποτελεί τον κύριο μοχλό της οικονομικής ανάπτυξης, τον κρίσιμο παράγοντα που καθορίζει το ισοζύγιο πληρωμών και το μέγεθος του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού, καθώς και την κύρια πηγή αυξήσεων των πραγματικών εισοδημάτων.

Εν ολίγοις, το πετρέλαιο κρατά στη ζωή τη ρωσική οικονομία και κοινωνία.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου κατά της Ουκρανίας, ήταν ύψιστης σημασίας για το Κρεμλίνο να διατηρηθούν οι εξαγωγές αργού πετρελαίου παρά τις δυτικές κυρώσεις.

Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό εκτός Ρωσίας, είναι ότι στην εγχώρια σκηνή, τα πάντα αφορούν το φυσικό αέριο.

Ενώ η παραγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου ήταν εδώ και πολύ καιρό περίπου ίση όταν μετριέται σε παραγωγή θερμικών μονάδων, ο ρόλος του αερίου ήταν πιο έντονος στο εσωτερικό.

Το αέριο τροφοδοτείται σε συστήματα κοινόχρηστης θέρμανσης, προωθεί την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και υποστηρίζει ενεργοβόρες βιομηχανίες που ευδοκιμούν με αυτό το βαριά επιδοτούμενο καύσιμο.

Πάνω απ’ όλα, ο εθνικός γίγαντας φυσικού αερίου PJSC (Public Joint Stock Company-Δημόσια Μετοχική Εταιρεία) Gazprom είναι εδώ και καιρό ένα ουσιαστικό εργαλείο στην υπηρεσία της άρχουσας ελίτ του Κρεμλίνου, των συμμάχων του, των υποστηρικτών και των φίλων του.

Τα οικονομικά προβλήματα της Gazprom

Σε πλήρη αντίθεση με τον τομέα του πετρελαίου, όπου το κρατικό μονοπώλιο της σοβιετικής εποχής διασπάστηκε σε ανταγωνιστικές ιδιωτικές επιχειρήσεις, ο τομέας του φυσικού αερίου διατηρήθηκε άθικτος και ιδιωτικοποιήθηκε στα χέρια καλά δικτυωμένων μελών.

Η δημόσια μετοχική εταιρεία Gazprom είναι μια κρατική επιχείρηση: η ρωσική κυβέρνηση ελέγχει περίπου το ήμισυ των μετοχών της σε κυκλοφορία.

Από το 1993, όταν ο εμπορικός κλάδος Gazexport μετατράπηκε σε ρωσική ανώνυμη εταιρεία (RAO), η θυγατρική της Gazprom στο εξωτερικό εμπόριο είχε δύο κρίσιμους ρόλους.

Πρώτον, χρησιμεύει ως «χρυσωρυχείο» για τον εμπλουτισμό διεφθαρμένων εμπιστευτικών πληροφοριών και,δεύτερον, παρέχει ζωτικούς μοχλούς για τα παιχνίδια γεωπολιτικής εξουσίας.

Δεδομένου του πόσο σημαντικοί ήταν αυτοί οι δίδυμοι ρόλοι, προκλήθηκε σοκ όταν, τον Μάιο του 2024, η εταιρεία ανακοίνωσε τα αποτελέσματά της για το 2023.

Οι αναλυτές ανέμεναν καθαρά έσοδα 447 δισεκατομμυρίων ρουβλίων (4,9 δισεκατομμύρια δολάρια), από 1,2 τρισεκατομμύρια ρούβλια (13,1 δισεκατομμύρια δολάρια) το 2022.

Ωστόσο, οι αριθμοί έδειξαν μια τεράστια καθαρή απώλεια 629 δισεκατομμυρίων ρουβλίων (6,9 δισεκατομμύρια δολάρια).

Αυτή ήταν η πρώτη φορά από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 που τα αποτελέσματα του κολοσσού ήταν στο «κόκκινο» και ο προφανής λόγος ήταν η κατάρρευση των εξαγωγών του στην Ευρώπη.

Από τις αρχές του 2023, η Gazprom σταμάτησε να δημοσιεύει τις δικές της στατιστικές εξαγωγών, αλλά σύμφωνα με υπολογισμούς του Reuters, οι προμήθειες φυσικού αερίου στην Ευρώπη μειώθηκαν κατά 55,6% το 2023 στα 28,3 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα.

Το μέγεθος της έκπληξης θα πρέπει να μετρηθεί σε σχέση με τις μεγαλοστομίες του Κρεμλίνου τα προηγούμενα χρόνια, ότι η Ευρώπη θα πάγωνε, ίσως και να λιμοκτονούσε, αν δεν συμβιβαζόταν με τη Ρωσία.

Τα σκληρά δεδομένα κατέστησαν ξαφνικά σαφές, ότι η Ευρώπη προσαρμόζεται επιτυχώς στη ζωή χωρίς το ρωσικό αέριο και ότι τώρα θα εναπόκειται στην Gazprom να απορροφήσει το κόστος για τις προηγούμενες αποτυχίες της διαχείρισης και της στρατηγικής της.

Οι χαμένες προειδοποιήσεις για την αγορά αερίου και τα διαχειριστικά λάθη

Υπήρξαν προειδοποιήσεις.

Μια έκθεση εξωτερικού συμβούλου που παρουσιάστηκε στη διοίκηση της Gazprom τον Νοέμβριο του 2023, έδειχνε ότι οι πωλήσεις φυσικού αερίου που χάθηκαν λόγω της αντίδρασης της Ευρώπης στην επιθετικότητα της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, δεν θα ανακτηθούν για περισσότερο από μια δεκαετία.

Οι συγγραφείς υπολόγισαν ότι μέχρι το 2035, οι εξαγωγές προς την Ευρώπη θα ήταν κατά μέσο όρο 50-75 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως – περίπου το ένα τρίτο του επιπέδου πριν από την εισβολή του Φεβρουαρίου 2022.

Σε σχόλιό της για αυτήν την έκθεση, η Ελίνα Ριμπάκοβα του Ινστιτούτου Πίτερσον για τα Διεθνή Οικονομικά που εδρεύει στην Ουάσιγκτον, σημείωσε: «Είναι πολύ ζοφερό. Η Gazprom βρίσκεται σε αδιέξοδο και το γνωρίζουν πολύ καλά».

Το να έχεις επίγνωση, ωστόσο, δεν είναι το ίδιο με το να μπορείς να δράσεις. Η συνεχιζόμενη κατάρρευση του ρωσικού κρατικού γίγαντα φυσικού αερίου θα έχει εκτεταμένες συνέπειες.

Το 2007 ήταν μια φανταστικά ευημερούσα χρονιά για την Gazprom, με τις τιμές της ενέργειας υψηλές και αυξανόμενες (οι τιμές του πετρελαίου, για παράδειγμα, έφθασαν στο ιστορικό υψηλό τους τον Ιούλιο του 2008).

Ενθουσιασμένη από την άνθηση της επιχειρηματικής της δραστηριότητας στην Ευρώπη, η Gazprom συμφώνησε να πληρώσει περισσότερα στους προμηθευτές της στην Κεντρική Ασία, όπως το Τουρκμενιστάν. Η διοίκηση της Gazprom ήταν πεπεισμένη ότι θα μπορούσε να μετακυλίσει το υψηλό κόστος στους Ευρωπαίους πελάτες της.

Ωστόσο, καθώς οι αγορές στη συνέχεια βυθίστηκαν εν μέσω της χρηματοπιστωτικής κρίσης, αυτή η συμφωνία επέστρεψε για να στοιχειώσει τον γίγαντα του φυσικού αερίου.

Αλλά το 2007, ήταν όλα δημιουργικά. Με χρηματιστηριακή αποτίμηση 360 δισεκατομμυρίων δολαρίων εκείνη την εποχή, η Gazprom ήταν η τρίτη μεγαλύτερη εταιρεία στον κόσμο σε κέρδη, μετά την ExxonMobil και την Apple.

Ο διευθύνων σύμβουλος Αλεξέι Μίλερ εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι θα ήταν σε θέση να αυξήσει την αξία της εταιρείας σε 1 τρισεκατομμύριο δολάρια.

Μέχρι πολύ πρόσφατα, φαινόταν ότι τα πράγματα πήγαιναν προς αυτή την κατεύθυνση.

Επακόλουθα στην Ευρώπη

Η ρωσική επιθετικότητα στην Ουκρανία το 2014 δεν οδήγησε σε αυστηρές κυρώσεις για ρωσικές εταιρείες.

Ούτε καν η στρατιωτική επίθεση πλήρους κλίμακας του 2022 δεν θα μπορούσε να… ταρακουνήσει τις δυτικές δυνάμεις αρκετά ώστε να επιβάλλουν κυρώσεις στην Gazprom.

Η Γερμανία πάλεψε με νύχια και με δόντια για να διασφαλίσει ότι ο τομέας του ρωσικού φυσικού αερίου θα παραμείνει απαλλαγμένος από τιμωρητικά μέτρα και ότι αυτή η εξαίρεση θα επεκταθεί στη Gazprombank, η οποία χρειαζόταν για την επεξεργασία των πληρωμών για το εμπόρευμα.

Σε αυτό το πλαίσιο το σοκ για την απώλεια της Gazprom το 2023 έπληξε την ενεργειακή βιομηχανία.

Η ρωσική κυβέρνηση απάντησε συνιστώντας στην εταιρεία να μην πληρώσει μερίσματα για το 2023. Το διοικητικό συμβούλιό της, μετέφερε αμέσως αυτή τη σύσταση στη συνέλευση των μετόχων.

Ήδη επιβαρυμένη με βαρύ χρέος, η Gazprom ξεκίνησε επίσης ένα ξεπούλημα ακινήτων στη Μόσχα.

Οι αγορές αντέδρασαν στα άσχημα νέα πουλώντας και η τιμή της μετοχής της Gazprom έπεσε από 165 ρούβλια στις 2 Μαΐου 2024, σε 114 ρούβλια στις 13 Ιουνίου – πτώση 30% σε έξι εβδομάδες.

Στις 19 Ιουνίου, η εταιρεία είχε κεφαλαιοποίηση 32,2 δισεκατομμυρίων δολαρίων, καθιστώντας την, την 609η πιο πολύτιμη εταιρεία στον κόσμο – πολύ μακριά από το σημείο που ήθελε να είναι, στο κατώφλι του νούμερο ένα.

Ο κολοσσός του φυσικού αερίου αποδυναμώθηκε από τους συνεργάτες του

Ένας άλλος παράγοντας πίσω από αυτήν την κατάρρευση είναι ότι η έμφαση της Μόσχας στην επίτευξη πολιτικών στόχων της Gazprom, συνοδεύτηκε από υποτυπώδη εταιρική διακυβέρνηση.

Δεδομένου ότι η Ρωσία έχει τα μεγαλύτερα αποδεδειγμένα αποθέματα φυσικού αερίου στον κόσμο, πολύ μπροστά τόσο από το Ιράν όσο και από το Κατάρ, ο κυρίαρχος εθνικός παραγωγός της θα έπρεπε να ήταν σε θέση να κάνει καλές μπίζνες.

Ωστόσο, όταν οι δύο πρώτες θητείες της προεδρίας του Βλαντιμίρ Πούτιν (2000-2008) είδαν μια άνοδο στην παραγωγή από ιδιωτικές εταιρείες στον τομέα του πετρελαίου -αυξάνοντας την παραγωγή κατά 50%– η παραγωγή της Gazprom παρέμεινε σταθερή.

Βασικό χαρακτηριστικό του ιστορικού της εταιρείας, είναι η τάση της να ασκεί τις δραστηριότητές της μέσω πολιτικά καλά συνδεδεμένων μεσαζόντων, όπως οι ITERA, EuralTransGas και RosUkrEnergo.

Σχεδόν όλες οι εξαγωγές φυσικού αερίου της Gazprom προς την Ουκρανία και πέρα, διοχετεύονταν σε τέτοιες οντότητες, επιτρέποντας τη «μετάγγιση» σημαντικών περιθωρίων (σ.σ. η εξασφάλιση που πρέπει να καταθέσει ο κάτοχος ενός χρηματοοικονομικού μέσου σε έναν αντισυμβαλλόμενο για να καλύψει μέρος ή το σύνολο του πιστωτικού κινδύνου που θέτει ο κάτοχος για τον αντισυμβαλλόμενο) σε ιδιωτικές τσέπες.

Δύο στρατηγικές γκάφες

Πέρα από το ότι επέτρεψε μια σταθερή διάβρωση των θεμελιωδών μεγεθών των επιχειρήσεων, η διοίκηση της Gazprom έκανε επίσης δύο εξαιρετικά σημαντικά λάθη κρίσης.

Το πρώτο ήταν η αγνόηση του ανταγωνισμού.

Όταν η τεχνολογία υδραυλικού fracking έδειξε υποσχόμενη να αλλάξει το παγκόσμιο ενεργειακό τοπίο και να μετατρέψει τις Ηνωμένες Πολιτείες από εισαγωγέα σε σημαντικό εξαγωγέα ενέργειας ήταν διεθνή είδηση, στα κεντρικά γραφεία της Gazprom στην Αγία Πετρούπολη, δεν ασχολήθηκαν.

Ο Μίλερ δεν είχε παρά περιφρόνηση για την καινοτομία στον τομέα της ενέργειας από σχιστόλιθο. Σε μια ομιλία του τον Ιούνιο του 2010 σε ένα επιχειρηματικό φόρουμ στις Κάννες, προσπάθησε να καταρρίψει «τον μύθο του σχιστόλιθου».

Ένα χρόνο αργότερα, σε μια άλλη ομιλία, ο Μίλερ ισχυρίστηκε ότι «το σχιστολιθικό αέριο είναι μια καλά σχεδιασμένη εκστρατεία προπαγάνδας, παρόμοια με αυτές για την υπερθέρμανση του πλανήτη ή τα βιοκαύσιμα».

Ο μακροχρόνιος αναπληρωτής του, Αλεξάντερ Μεντβέντεφ, χαρακτήρισε την ανάπτυξη της παραγωγής σχιστολιθικού φυσικού αερίου στις ΗΠΑ ως «φούσκα», όπως η «φούσκα dot com» που έσκασε το 2000, προκαλώντας ισχυρό πλήγμα στη βιομηχανία τεχνολογίας πληροφοριών που κυριαρχείται από τη Δύση.

Μια άμεση απώλεια της υποτίμησης της Ρωσίας στην επανάσταση του σχιστόλιθου, ήταν το κοίτασμα Shtokman στη Θάλασσα Μπάρεντς, μια από τις μεγαλύτερες δεξαμενές φυσικού αερίου στον κόσμο.

Η Gazprom είχε επενδύσει χρήματα για να το εξελίξει σε βασικό περιουσιακό στοιχείο για την εξαγωγή υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) στην αμερικανική αγορά. Αυτό το σχέδιο δεν εξελίχθηκε καλά.

Το δεύτερο θεμελιώδες λάθος της Gazprom ήταν ότι όταν άλλες πλούσιες σε φυσικό αέριο χώρες άρχισαν να επενδύουν σε εξελιγμένες εγκαταστάσεις για την παραγωγή LNG, η Gazprom παρέμεινε επικεντρωμένη στην επέκταση των μπίζνες στις δραστηριότητες των αγωγών της.

Υπήρχαν προφανείς γεωπολιτικές φιλοδοξίες πίσω από αυτή τη μοιραία επιλογή.

Η διττή προσέγγιση της κατασκευής των αγωγών Nord Stream και South Stream θα καθιστούσε δυνατή τη διακοπή της ροής φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας χωρίς να σταματήσει ο εφοδιασμός στην Ευρώπη.

Με ισχυρή υποστήριξη από τη Γερμανία, η κοινοπραξία Nord Stream κατάφερε να τοποθετήσει δύο γραμμές σωλήνων στον βυθό της Βαλτικής.  Όταν κυκλοφόρησε ο Nord Stream 2, κυκλοφόρησαν σχέδια για μια τρίτη, ακόμα και μια τέταρτη γραμμή.

Το έργο South Stream – για τη μεταφορά φυσικού αερίου από τη Ρωσία στην Ευρώπη μέσω της Μαύρης Θάλασσας – ήταν μια διαφορετική ιστορία.

Αντιμετωπίζοντας τη σκληρή αντίθεση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (η οποία είχε στόχο να κατασκευάσει τον δικό της αγωγό Nabucco), το έργο South Stream έπρεπε τελικά να καταργηθεί.

Η Gazprom αντιμετώπισε πολλές επικρίσεις για το γεγονός ότι έκανε μεγάλες επενδύσεις στην προπαρασκευαστική φάση, προτού εξασφαλιστούν οι απαραίτητες άδειες.

Η τελευταία εκδήλωση της ύβρεως του Κρεμλίνου, ήταν όταν η ΕΕ απάντησε στον ρωσικό ενεργειακό εκφοβισμό κατά της Ουκρανίας, σχεδιάζοντας το Τρίτο Ενεργειακό Πακέτο της.

Το Κρεμλίνο εξοργίστηκε ιδιαίτερα από τη «ρήτρα Gazprom», η οποία απαιτούσε την απαγόρευση των ενεργειακών εταιρειών να είναι ταυτόχρονα παραγωγοί και διανομείς.

Η αλαζονική απάντηση των Ρώσων ήταν να ισχυριστεί ότι αν η Ευρώπη δεν θέλει ρωσικό αέριο, τότε θα εκτρέψει το φυσικό αέριο και θα το πουλήσει στην Ασία.

Μειωμένη επιρροή στην αγορά φυσικού αερίου

Tώρα, η Gazprom  βιώνει τις δυσάρεστες συνέπειες αυτών των ενεργειών.

Η Ευρώπη βρίσκεται σε καλό δρόμο για να γίνει πλήρως ανεξάρτητη από το ρωσικό φυσικό αέριο, ενώ η Κίνα δείχνει ελάχιστο ενδιαφέρον για να κάνει τη δουλειά στο εμπόριο του προϊόντος, τουλάχιστον σε οποιαδήποτε τιμή υψηλότερη από την υψηλά επιδοτούμενη τιμή που πληρώνουν οι Ρώσοι στο εσωτερικό.

Αν και η Gazprom κατάφερε τελικά να ξεκινήσει τον αγωγό Power of Siberia που συνδέει τα κοιτάσματα φυσικού αερίου της στην Ανατολική Σιβηρία με τις αγορές της Κίνας, αυτός δεν λειτουργεί με πλήρη δυναμικότητα και η συμβατική τιμή πιστεύεται ότι είναι ένα μικρό κομμάτι αυτού που πλήρωναν οι Ευρωπαίοι πελάτες.

Το Πεκίνο «παίζει καθυστερήσεις» επίσης, στην ιδέα του Πούτιν για τον Power of Siberia 2.

Προς το παρόν, η Gazprom έχει μικρή δυνατότητα αυτενέργειας, καθώς εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις πολιτικές εξωτερικών παραγόντων. Το θέμα είναι βασικά θέμα γεωγραφίας.

Το μεγαλύτερο μέρος των αγωγών της Gazprom κατασκευάστηκε για να παραδώσει φυσικό αέριο στην Ευρώπη.

Ο Nord Stream έχει πλέον ανατιναχτεί και εάν η συμφωνία με την Ουκρανία για τη διαμετακόμιση φυσικού αερίου λήξει στα τέλη του 2024, όπως φαίνεται πιθανό, οι γραμμές της Gazprom στην Ουκρανία θα κλείσουν επίσης.

Αυτό αφήνει δύο αγωγούς προς την Τουρκία, τον Blue Stream και τον Turk Stream, που και οι δύο εξαρτώνται από την καλή θέληση του Τούρκου Προέδρου Ταγίπ Ερντογάν και μία γραμμή προς την Κίνα, η οποία είναι όμηρος της διάθεσης του προέδρου Σι Τζινπίνγκ.

Σενάρια

Πιθανό: Η Μόσχα βρίσκει υποστήριξη για την ενίσχυση των πωλήσεων στην Ευρώπη

Το Κρεμλίνο έχει δύο ευρωπαϊκές ελπίδες:

Πρώτον, ότι η σύμμαχός της στην ΕΕ, η Ουγγαρία, θα ασκήσει επιτυχώς πιέσεις για να πείσει τους Ουκρανούς να ανανεώσουν τη συμφωνία διαμετακόμισης φυσικού αερίου, επιτρέποντας στο ρωσικό αέριο να συνεχίσει να ρέει προς την Ουγγαρία και την Αυστρία.

Δεύτερον, ότι η Τουρκία θα επιτρέπει την ανάμειξη του ρωσικού φυσικού αερίου με αέριο από το Αζερμπαϊτζάν που ρέει στην Ευρώπη μέσω του αγωγού Trans-Anatolia.

Και τα δύο θα μπορούσαν να φέρουν κάποια βραχυπρόθεσμη ανακούφιση στη Gazprom (και στη Ρωσία).

Πιθανό: Στροφή από την Ευρώπη στην Ασία

Εάν η Ρωσία μπορούσε να ενισχύσει τις εξαγωγές στην Ασία, η εικόνα θα άλλαζε ριζικά για την Gazprom. Μια επιλογή είναι ότι ο Πρόεδρος Σι θα συμφωνήσει τελικά να προχωρήσει με το Power of Siberia 2.

Ωστόσο, το Πεκίνο γνωστοποίησε ότι θα δεχόταν μόνο να πληρώσει το εγχώριο ρωσικό τίμημα (το οποίο επιδοτείται σε μεγάλο βαθμό) και το έργο, σε κάθε περίπτωση, θα χρειαζόταν χρόνια για να υλοποιηθεί.

Μια άλλη επιλογή που έχει η Ρωσία είναι η διαφοροποίηση με την κατασκευή μονάδων εξαγωγής LNG στις ακτές του Ειρηνικού. Ωστόσο, δεδομένου ότι η Gazprom δεν διαθέτει την τεχνολογία, αυτό θα ήταν ένα όφελος για ιδιωτικές ρωσικές εταιρείες όπως η Novatek.

Πιθανώς μακροπρόθεσμα: Η Gazprom δεν μπορεί να βγάλει τα αποθέματά της στην αγορά

Προσθέτοντας στα δεινά της, η Gazprom αισθάνεται επίσης τον αντίκτυπο των δυτικών κυρώσεων σε κρίσιμης σημασίας τεχνολογία, όπως οι τουρμπίνες για την πίεση των αγωγών και των ανταλλακτικών για επισκευές και συντήρηση ζωτικής σημασίας ενεργειακών υποδομών.

Παρόλο που οι ρωσικές εταιρείες αναμένεται να είναι σε θέση να επισκευάσουν σύντομα τις τουρμπίνες τους που κατασκευάζονται στις ΗΠΑ, θα συνεχίσουν να αγωνίζονται να αναπαράγουν κρίσιμα μέρη που προέρχονται από τη Δύση.

Οι συνέπειες για το Κρεμλίνο σε αυτό το σενάριο –αν η Gazprom δεν καταφέρει να αποκαταστήσει γρήγορα τις εξαγωγές προς την Ευρώπη ούτε να ενισχύσει σημαντικά τις ροές προς την Ασία– είναι σοβαρές.

Πρόκειται να χάσει κρίσιμους μοχλούς για τα παιχνίδια γεωπολιτικής εξουσίας και μια σημαντική πηγή προσωπικού πλουτισμού για τα μέλη του καθεστώτος.

Επίσης, η ρωσική κυβέρνηση θα πρέπει να παρακολουθήσει μια επιταχυνόμενη διάβρωση των συστημάτων κοινόχρηστης θέρμανσης, την εθνική παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και την υποστήριξη των ενεργοβόρων βιομηχανιών, που πιθανώς θα οδηγήσει σε αυξήσεις τιμών για τους εγχώριους πελάτες.

Πιθανότατα, τα ουκρανικά πλήγματα με μη επανδρωμένα αεροσκάφη θα επιδεινώσουν αυτά τα προβλήματα, προκαλώντας περαιτέρω αύξηση των τιμών που πληρώνουν οι καταναλωτές.

* Διευθυντής έρευνας στο Κέντρο Ρωσικών και Ευρασιατικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα.