Στο πλαίσιο των αναλύσεων που δημοσιεύει το think tank και μη κομματικός οργανισμός Atlantic Council για την ελευθερία και ευημερία σε όλο τον κόσμο, ο Ηλίας Παπαϊωάννου, καθηγητής οικονομικών στο London Business School, όπου συνδιευθύνει το Wheeler Institute for Business and Development, αναλύει την κατάσταση της Ελλάδας (δείτε ΕΔΩ τις σχετικές κάρτες) και το πώς οι πολίτες της χώρας θα μπορέσουν να εμπιστευτούν την (όποια) κυβέρνηση για να υπάρξει ένα καλύτερο μέλλον.
Ο κ. Παπαϊωάννου υπότροφος της Βρετανικής Ακαδημίας, είναι επίσης διευθύνων συνεκδότης της Επιθεώρησης Οικονομικών Σπουδών. Έχει εργαστεί στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και στο Dartmouth College και κατείχε θέσεις επισκέπτη καθηγητή στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (MIT) και στο Χάρβαρντ. Η έρευνά του καλύπτει διεθνή οικονομικά, πολιτική οικονομία, οικονομική ιστορία και ανάπτυξη.
Οικονομική και θεσμική κρίση, υποκλοπές, διαφθορά, φτωχοποίηση. Αυτοί είναι μόνο μερικοί από τους λόγους που η εμπιστοσύνη των πολιτών της Ελλάδας στην πολιτική ηγεσία έχει φθίνουσα πορεία. Επί διακυβέρνησης Μητσοτάκη, η πορεία προς τον… πάτο επιταχύνθηκε.
Αυτή είναι η ανάλυση του Atlantic Council για την Ελλάδα
Εξέλιξη της ελευθερίας
Κατά την έναρξη της κρίσης στην ευρωπαϊκή περιφέρεια -γύρω στο 2008- η Ελλάδα ήταν σημαντικά πιο ευημερούσα από ό,τι θα έλεγε η θεσμική της ποιότητα: τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, οι νομικοί θεσμοί, η αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης, ο έλεγχος της διαφθοράς και η οικονομική ελευθερία ήταν όλα πολύ χαμηλότερα από ό,τι σε έθνη με συγκρίσιμο κατά κεφαλήν εισόδημα.
Η διαφορά ΑΕΠ-θεσμών ήταν εμφανής σε όλες τις χώρες που επλήγησαν από την κρίση, όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία, αλλά ήταν η μεγαλύτερη στην Ελλάδα. Δεδομένης της δύναμης του δεσμού θεσμών-ανάπτυξης, αυτό το παράδοξο ήταν απίθανο να διαρκέσει επ’ αόριστον.
Θα επιλυόταν είτε με τη βελτίωση των θεσμών και την ενίσχυση της οικονομικής ελευθερίας, ως έναν τρόπο «θεμελίωσης» της ευημερίας που έχει ήδη επιτευχθεί, είτε με την πτώση του εισοδήματος και της ευημερίας. Δυστυχώς, το συνέβη τελευταίο και μάλιστα δραματικά. Είναι δύσκολο να υποτιμήσουμε το βαθύ και παρατεταμένο τίμημα της κρίσης του 2008–16.
Η Ελλάδα έχασε το ένα τέταρτο της παραγωγής της, η ανεργία τριπλασιάστηκε, εκατοντάδες χιλιάδες ταλαντούχοι Έλληνες μετανάστευσαν, το κράτος πρόνοιας κατέρρευσε και η φτώχεια γινόταν όλο και πιο εμφανής.
Ενώ η δημοσιονομική σπατάλη του 2004–09 και η επιδείνωση της ανταγωνιστικότητας ήταν καθοριστικής σημασίας, η ελληνική οικονομική κρίση ήταν ουσιαστικά θεσμική.
Τα προγράμματα οικονομικής προσαρμογής που συμφωνήθηκαν μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και της «τρόικας» των διεθνών δανειστών (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΕ και Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα) επικεντρώθηκαν -με εμμονή- στη λιτότητα και στη μεταρρύθμιση του αναποτελεσματικού συνταξιοδοτικού συστήματος.
Ωστόσο, πραγματοποιήθηκαν ορισμένες τόσο απαραίτητες αλλαγές στις αγορές εργασίας, προϊόντων και κεφαλαίων. Μεταρρυθμίσεις όπως το άνοιγμα «κλειστών επαγγελμάτων», η διευκόλυνση των προσλήψεων και των απολύσεων, η ενίσχυση της Επιτροπής Ανταγωνισμού και η διευκόλυνση της έναρξης μιας επιχείρησης, συνέβαλαν στην ήπια βελτίωση του συνολικού Δείκτη Ελευθερίας κατά την περίοδο 2010–15.
Ωστόσο, παρά την πρόοδο, εξακολουθεί να υπάρχει ένα σημαντικό χάσμα μεταξύ της Ελλάδας και των περισσότερων (ανεπτυγμένων) ευρωπαϊκών χωρών σε πολυάριθμους δείκτες θεσμικής ποιότητας και οικονομικής ελευθερίας.
Δεδομένης της αιτιώδους συνάφειας μεταξύ των θεσμών, της οικονομικής ελευθερίας και της ανάπτυξης, απαιτείται ακόμη η ενίσχυση του θεσμικού μηχανισμού.
Θα ήλπιζε κανείς ότι, καθώς η χώρα άφηνε πίσω της την κρίση (και τη λιτότητα), η εστίαση της πολιτικής θα στρεφόταν από τα κρατικά οικονομικά στην ενίσχυση της νομικής προστασίας των πολιτών και των επενδυτών, στην ενίσχυση της προστασίας της ιδιοκτησίας (και της πνευματικής ιδιοκτησίας), στις επενδύσεις στη δημόσια διοίκηση και στο να γίνουν οι αγορές προϊόντων πιο ανταγωνιστικές.
Ωστόσο, ούτε ο συνασπισμός ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ(2015–19) ούτε η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας (2019–σήμερα) έχουν θεσπίσει πραγματική θεσμική μεταρρύθμιση, συμπεριλαμβανομένης της ενίσχυσης των αγορών, της ενίσχυσης της προστασίας των επενδυτών, της επιτάχυνσης της δικαστικής διαδικασίας και της διασφάλισης της ανεξαρτησίας των δημοσίων υπηρεσιών.
Παρά τη σχετικά πενιχρή ανάπτυξη μετά το 2016, περίπου 1,0–1,5% κατά την περίοδο 2016–19 και περίπου 1,8–2,4% πιο πρόσφατα (2023–24), έχει γίνει ελάχιστη συζήτηση για την ανάγκη απελευθέρωσης και εκσυγχρονισμού της ελληνικής οικονομίας, πράγμα απαραίτητο για έναν γνήσιο νέο κύκλο σύγκλισης.
Η εμβάθυνση στις συνιστώσες του οικονομικού υποδείκτη ρίχνει φως στις πολλές προκλήσεις και τις λίγες επιτυχίες.
Ξεκινώντας από το τελευταίο, μια ενθαρρυντική εξέλιξη είναι η ουσιαστική άνοδος της συνιστώσας που μετράει την οικονομική ελευθερία των γυναικών. Ευτυχώς, αυτό το θέμα έχει συγκεντρώσει άφθονη συναίνεση σε όλο το πολιτικό φάσμα και την κοινωνία, μετά τις προοδευτικές μεταρρυθμίσεις του οικογενειακού δικαίου στις αρχές της δεκαετίας του 1980 (κατάργηση της προίκας, ίση αμοιβή, δικαίωμα των γυναικών να κρατούν τα οικογενειακά τους ονόματα και πολλά άλλα).
Διοικήσεις όλων των πολιτικών χρωμάτων και τάσεων, έχουν πιέσει προς την ίδια κατεύθυνση, προωθώντας ίσα δικαιώματα και ευκαιρίες για άνδρες και γυναίκες. Την τελευταία δεκαετία, έχουμε δει γνήσιες προσπάθειες και νομοθετικά μέτρα για τη βελτίωση των θεμάτων για την LGBTQ κοινότητα.
Παρά την εσωτερική αντίθεση από τη μαχητική δεξιά, η κεντροδεξιά διοίκηση προχώρησε επιθετικά σε αυτό το μέτωπο το 2024. Ωστόσο, η συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό εξακολουθεί να υστερεί σημαντικά σε σχέση με άλλες χώρες της (Νότιας) Ευρώπης, αντανακλώντας «συντηρητικές» συμπεριφορές και μια αξιόλογη μείωση στους μισθούς λόγω μητρότητας.
Τη δεκαετία του 2010, η χώρα βελτίωσε την ήδη ισχυρή της βαθμολογία στη συνιστώσα της εμπορικής ελευθερίας, η οποία αντανακλά τους δασμούς, τους κρυφούς περιορισμούς, τις ποσοστώσεις και τους φραγμούς στις συναλλαγματικές ισοτιμίες.
Αυτή η πρόοδος βασίστηκε στο άνοιγμα του εμπορίου το 1980, όταν η χώρα εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα και στην υιοθέτηση του ευρώ από την Ελλάδα το 2001.
Αντίθετα, οι συνιστώσες της επενδυτικής ελευθερίας και των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας δεν έχουν παρουσιάσει μεγάλη βελτίωση τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, αφού ληφθεί ο μέσος όρος.
Ενώ μπορεί κανείς πάντα να αμφισβητήσει τις διακυμάνσεις, η επένδυση στην Ελλάδα, η εγγραφή ακινήτων και η έναρξη μιας επιχείρησης είναι δαπανηρές, χρονοβόρες και κάπως αβέβαιες, καθώς υπάρχουν μυριάδες διαδικασίες και άδειες που χρειάζονται οι επενδυτές από πολλούς οργανισμούς.
Και ενώ η σημερινή κυβέρνηση δικαίως έχει δώσει προτεραιότητα σε μεγάλες, συχνά θεωρούμενες «στρατηγικές» επενδύσεις -συμπεριλαμβανομένης της παροχής βοήθειας με άδειες και παροχής επιδοτήσεων- η κατάσταση για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις ή τις μικρότερης κλίμακας επενδύσεις, είναι ακόμα αναχρονιστική, φορμαλιστική και δυσκίνητη.
Αν και δεν αντικατοπτρίζεται στον υποδείκτη, πολλοί επιχειρηματίες και πολλά στελέχη διαμαρτύρονται για εκτεταμένες καθυστερήσεις και γραφειοκρατία στην εκταμίευση εθνικών ή κοινοτικών επιδοτήσεων.
Ίσως δεν είναι περίεργο ότι το μεγαλύτερο μέρος της ανάπτυξης των τελευταίων ετών, περίπου 1,5–2% ετησίως, αντανακλά την κατανάλωση και όχι τις τόσο αναγκαίες και αναμενόμενες μετά από μια σημαντική ύφεση, επενδύσεις.
Η Ελλάδα γιόρτασε το δημοκρατικό της χρυσό ιωβηλαίο το 2024, πενήντα χρόνια μετά την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974. Τον τελευταίο μισό αιώνα, η χώρα απολάμβανε πολιτική ελευθερία και διεύρυνση των πολιτικών ελευθεριών.
Σύμφωνα με αυτό, ο πολιτικός υποδείκτης, ο οποίος παρακολουθεί την ποιότητα και την ανταγωνιστικότητα των εκλογών, τις πολιτικές ελευθερίες και τα πολιτικά δικαιώματα, ξεπερνά το 95 (στα 100) για τα περισσότερα χρόνια στο σύνολο δεδομένων.
Η ελαφρά πτώση κατά το δεύτερο μισό της κρίσης πιθανότατα αντανακλά ταραχές, διαδηλώσεις και επιθέσεις ακροδεξιών ομάδων σε μετανάστες.
Η σταθερότητα της ελληνικής δημοκρατίας, παρά τη σοβαρή και παρατεταμένη οικονομική ύφεση και το συνακόλουθο κύμα ακροδεξιού και ριζοσπαστικού αριστερού λαϊκισμού, μιλά για την ανθεκτικότητά της.
Είναι η σταθερή δημοκρατία που πρέπει να χρησιμεύσει ως βάση για την απελπιστικά αναγκαία οικονομική ανάκαμψη.
Οι νομοθετικοί περιορισμοί στην εκτελεστική συνιστώσα παρουσιάζουν μια λιγότερο ρόδινη εικόνα, η οποία είναι ανησυχητική δεδομένης της ισχυρής σχέσης μεταξύ της νομικής ποιότητας, της χρηματοοικονομικής και της οικονομικής ανάπτυξης.
Αρχικά, η βαθμολογία της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, του 2000 και των αρχών του 2010 δεν είναι τέλεια, αντανακλώντας τις τάσεις των διαφόρων διοικήσεων να παρέμβουν στο δικαστικό σώμα, στα μέσα ενημέρωσης και σε ανεξάρτητους φορείς.
Εξάλλου, πριν από την κρίση, τα μέλη του κοινοβουλίου σπάνια αμφισβητούσαν το υπουργικό συμβούλιο του κόμματός τους. Η πτώση σαράντα μονάδων των νομοθετικών περιορισμών στην εκτελεστική συνιστώσα των τελευταίων ετών, ίσως διογκώνει την υπόθεση.
Όμως, ενώ μπορεί κανείς εύλογα να αμφισβητήσει το προφανές μέγεθος της πτώσης, θα πρέπει να είναι μια κλήση αφύπνισης για το πολιτικό σύστημα, τις οργανώσεις πολιτών και τους εταίρους της Ελλάδας στην ΕΕ.
Η πτώση των πολιτικών δικαιωμάτων πιθανότατα αντανακλά το μαζικής κλίμακας σκάνδαλο υποκλοπών, όπου για αρκετά χρόνια μεταξύ 2019 και 2023, δεκάδες άτομα, συμπεριλαμβανομένων βουλευτών, αρχηγών της αντιπολίτευσης, δημοσιογράφων, επιχειρηματιών, δικαστών, ακόμη και μελών του υπουργικού συμβουλίου και τον αρχηγό του γενικού επιτελείου στρατού, ήταν υπό παρακολούθηση από τη Μυστική Υπηρεσία (σ.σ. ΕΥΠ), υπό τον άμεσο έλεγχο του τότε πρωθυπουργικού γραφείου και μιας -ακόμα μυστηριώδους- ιδιωτικής εταιρείας.
Πολλοί στόχοι ήταν υπό παρακολούθηση τόσο από την ΕΥΠ όσο και από την ιδιωτική εταιρεία. Ίσως ακόμη πιο ανησυχητικό, η έρευνα ήταν αργή, οι βασικοί μάρτυρες δεν κλήθηκαν να καταθέσουν και η διοίκηση και το δικαστικό σώμα έδειξαν ελάχιστο ενδιαφέρον για να ρίξουν φως.
Οι περισσότεροι στόχοι, συμπεριλαμβανομένων των υπουργών, δεν αναρωτήθηκαν καν ποιος τους κατασκόπευε ή γιατί. Μέσα ενημέρωσης που συνδέονται με τη διοίκηση και βουλευτές ευθυγραμμισμένοι με την κυβέρνηση, επιτέθηκαν σε ανεξάρτητες υπηρεσίες, στους θαρραλέους δημοσιογράφους που αποκάλυψαν το σκάνδαλο, ακόμη και στην ανεξάρτητη επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που προσπάθησε να ρίξει λίγο φως.
Για να χειροτερέψουν τα πράγματα, το δικαστικό σώμα -ίσως υποκινούμενο από τη διοίκηση- έχει καθυστερήσει παράλογα να διερευνήσει άλλες υποθέσεις με σημαντικά δημόσια συμφέροντα, όπως οι συνθήκες ενός καταστροφικού σιδηροδρομικού ατυχήματος το 2023 (σ.σ. Τέμπη), όπου δεκάδες άνθρωποι, κυρίως φοιτητές, έχασαν τη ζωή τους και τον πνιγμό εκατοντάδων αβοήθητων μεταναστών στη θάλασσα της Πύλου (στη Μεσσηνία) τον Ιούνιο του 2023.
Μια άλλη ανησυχητική εξέλιξη της τελευταίας δεκαετίας είναι η εμφανής προσπάθεια της διοίκησης να ελέγξει τα κύρια ΜΜΕ. Ιστορικά, τα περισσότερα ελληνικά κόμματα, στην κυβέρνηση και την αντιπολίτευση, προσπάθησαν να επηρεάσουν τις εφημερίδες και την τηλεόραση. Ωστόσο, υπάρχουν σήμερα σαφείς ενδείξεις ότι πολύ λίγα από τα κύρια μέσα ενημέρωσης θα αντιταχθούν στην κυβέρνηση.
Ας είμαστε σαφείς, ωστόσο: η μείωση των περιορισμών της Ελλάδας στην εκτελεστική εξουσία είναι μάλλον ήπια και απέχει πολύ από κάποιες άλλες ευρωπαϊκές περιπτώσεις, όπως η Ουγγαρία του Ορμπάν.
Ο νομικός υποδείκτης αντικατοπτρίζει τη χαμηλή ποιότητα της γραφειοκρατίας, το προβληματικό δικαστικό σύστημα και τον αδύναμο έλεγχο της διαφθοράς. Όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες στις περιφέρειες της ηπείρου, η ποιότητα των νομικών θεσμών επιδεινώθηκε σταδιακά τη δεκαετία του 2000.
Οι μεταρρυθμίσεις των αρχών της δεκαετίας του 2010 προσπάθησαν να βελτιώσουν το παράλογα αργό δικαστικό σύστημα και να μειώσουν τη γραφειοκρατία. Ωστόσο, ο αντίκτυπός τους ήταν σίγησε, καθώς ήταν κυρίως ad hoc και πήγε χέρι-χέρι με μια φυγή δημοσίων υπαλλήλων, σημαντικές περικοπές μισθών για δικαστές, νομικό προσωπικό και εισαγγελείς και την υποεπένδυση σε πληροφορική και υποδομές.
Η εμπιστοσύνη των πολιτών στα δικαστήρια και σε άλλους βασικούς φιλελεύθερους θεσμούς της ελεύθερης αγοράς, έπεσε κατακόρυφα κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης (2007–15).
Η ποιότητα της νομοθεσίας, που ήταν ήδη κάθε άλλο παρά εξαιρετική, επιδεινώθηκε μετά το 2012, καθώς οι ελληνικές κυβερνήσεις ψήφισαν πολλούς νόμους με σφιχτές προθεσμίες, ανεπαρκή προετοιμασία και χωρίς να σκέφτονται τη μεγάλη εικόνα.
Επιπλέον, οι νομοθετικές δεξιότητες των βουλευτών είναι προφανώς χαμηλές και έχουν επιδεινωθεί. Η πρόσφατη πτώση αυτού του υποδείκτη αντανακλά την αυξανόμενη ανεπίσημοτητα και, σε μικρότερο βαθμό, την επιδείνωση της ασφάλειας, τα οποία είναι δύσκολο να επαληθευτούν.
Ωστόσο, σημειώθηκε πρόοδος μετά το 2019, καθώς η νέα διοίκηση προχώρησε με μια καλά σχεδιασμένη και επαγγελματικά εφαρμοσμένη πολιτική για την ψηφιοποίηση του δημόσιου τομέα, η οποία έλαβε τεράστια ώθηση κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Επιπλέον, η ψηφιοποίηση και οι μεταρρυθμίσεις των φορολογικών αρχών κατά τα χρόνια της κρίσης συνέβαλαν στον περιορισμό της φοροδιαφυγής στις μικρές επιχειρήσεις. Σε συνδυασμό με την έκρηξη του τουρισμού και της φιλοξενίας, αυτά είναι που έχουν συγκεντρώσει τα τόσο αναγκαία δημόσια έσοδα.
Τέλος, η απότομη πτώση της ασφάλειας κατά την περίοδο 2008–15 αποτυπώνει κυρίως την κοινωνικοπολιτική αναταραχή της εποχής, με πολυάριθμες διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες που τελικά έληξαν με μικρές συγκρούσεις με την αστυνομία.
Η κοινή εγκληματικότητα στην Ελλάδα έχει αυξηθεί κάπως, αν και η χώρα εξακολουθεί να είναι ασφαλής.
- Scoreboard:
Εξέλιξη της ευημερίας
Όντας ένας συνδυασμός έξι συνιστωσών, ορισμένες αργά κινούμενες (όπως η εκπαίδευση και η υγεία), ο Δείκτης Ευημερίας αντανακλά ελάχιστα μόνο τις δραματικές επιπτώσεις της κρίσης χρέους του 2010–15.
Το σχέδιο εισοδήματος δίνει μια ακριβή αντίληψη για το μέγεθος της απώλειας κατά κεφαλήν παραγωγής που γνώρισε η χώρα κατά τη διάρκεια της κρίσης, με την πτώση της βαθμολογίας στην Ελλάδα να είναι περίπου πέντε φορές μεγαλύτερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.
Ενώ έχει χυθεί πολύ μελάνι για τα αίτια της ελληνικής κρίσης με την απώλεια παραγωγής 25%, έχει γίνει ελάχιστη συζήτηση για τη μέτρια ανάκαμψη μετά το 2015, το σημείο στο οποίο η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛΑ έκανε μια αναστροφή και η χώρα παρέμεινε στην Ευρωζώνη.
Η οικονομική συλλογιστική και η προηγούμενη εμπειρία από άλλες χώρες που επλήγησαν από την κρίση, υποδηλώνουν γρήγορη, αν και προσωρινή, ανάπτυξη που καθοδηγείται από επενδύσεις μετά από μια τόσο μεγάλη απώλεια παραγωγής, μια «εσωτερική υποτίμηση» και την εξάλειψη του συναλλαγματικού κινδύνου.
Δυστυχώς, η ανάπτυξη ήταν αργή, περίπου 1-1,5% το 2016-19, και κάπως υψηλότερη, περίπου 2%, μετά την πανδημία το 2023-24.
Επιπλέον, το μεγαλύτερο μέρος της πρόσφατης ανάπτυξης προέρχεται από τη φιλοξενία, τον τουρισμό, τις κατασκευές και τα ακίνητα, ενώ η ανάπτυξη στη μεταποίηση είναι σχεδόν μηδενική. Η σημερινή κυβέρνηση εμφανίζεται ικανοποιημένη με τον ρυθμό, σε αντίθεση με την σχεδόν μηδενική ανάπτυξη που γνώρισε η Γερμανία και οι άλλες προηγμένες χώρες της Ευρωζώνης.
Ωστόσο, δεδομένου ότι η ανάπτυξη στις «συνοριακές» οικονομίες (π.χ. Ηνωμένες Πολιτείες, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία) ήταν ιστορικά περίπου 1,7–2,0% ετησίως, η Ελλάδα χρειάζεται πολύ ταχύτερη ανάπτυξη, με γνώμονα τις επενδύσεις σε IT, υποδομές, μηχανήματα και εξοπλισμό, για τουλάχιστον μια δεκαετία για να καλύψει και συγκλίνει ξανά στον ευρωπαϊκό πυρήνα.
Ενώ πολλοί πολίτες, επιχειρηματίες, δημοσιογράφοι και υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής φαίνονται ικανοποιημένοι που η χώρα άφησε πίσω της τα χειρότερα της κρίσης, η Ελλάδα είναι σήμερα η δεύτερη φτωχότερη χώρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση -πίσω από τη Βουλγαρία- και το λιγότερο ανεπτυγμένο μέλος του ευρώ.
Η μέση αύξηση της παραγωγής της τάξης του 2%, τυπική των πλουσιότερων χωρών, δεν είναι κάτι που πρέπει να γιορτάζεται, και δεδομένης της καταστροφής της κρίσης, είναι, για μένα, ένας αξιολύπητος στόχος.
Η συνιστώσα της οικονομικής ανισότητας δείχνει μια μη αμελητέα πτώση. Ωστόσο, τα στοιχεία δεν είναι απολύτως αξιόπιστα λόγω της φοροδιαφυγής (αδήλωτα εισοδήματα), των υψηλών επιπέδων παρατυπίας και του μεγάλου ποσοστού των μικρών επιχειρήσεων.
Η κρίση έβλαψε σχετικά περισσότερο τη μεσαία τάξη. Οι επαγγελματίες, οι υπάλληλοι του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα υπέστησαν τα περισσότερα από τις σημαντικές αυξήσεις φόρων της περιόδου 2010–18. Η μεσαία τάξη και οι φτωχοί υπέφεραν επίσης τα περισσότερα από τις σημαντικές περικοπές δαπανών που έπληξαν το κράτος πρόνοιας.
Οι βαθμολογίες της Ελλάδας είναι υψηλές στις συνιστώσες της εκπαίδευσης και της υγείας, αλλά υπάρχουν ορισμένες σημαντικές επιφυλάξεις.
Πρώτον, η συνιστώσα της εκπαίδευσης αντικατοπτρίζει μόνο τα χρόνια της σχολικής εκπαίδευσης, χωρίς ουσιαστικά την ποιότητά τους. Δυστυχώς, οι βαθμολογίες διεθνών τεστ και άλλα μέτρα ποιότητας του εκπαιδευτικού συστήματος δείχνουν τις (πολύ) άθλιες συνθήκες στα σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
Το πανεπιστημιακό σύστημα είναι σε κακή κατάσταση, με την κρίση να χειροτερεύει τα πράγματα. Η βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για μια βιώσιμη ανάκαμψη, την αύξηση των πραγματικών μισθών και τη μείωση της χρόνιας υψηλής ανεργίας.
Επιπλέον, μια ανάλυση των βαθμολογιών PISA επισημαίνει σημαντική ανισότητα και χαμηλή κινητικότητα μεταξύ των γενεών στην εκπαίδευση, ειδικά όταν προσαρμόζεται για την ποιότητα. Αυτό δείχνει περαιτέρω ότι η ιεράρχηση του ανθρώπινου κεφαλαίου θα φέρει την τόσο αναγκαία ανάπτυξη και ευκαιρίες για όσους έμειναν πίσω.
Οι διαρκείς ελλείψεις του πανεπιστημιακού συστήματος, που παράγει πτυχία και όχι δεξιότητες, βρίσκονται στον πυρήνα της εμμονής της ανεργίας και των χαμηλών μισθών. Ακόμη και κατά την περίοδο υψηλής ανάπτυξης του 1994–2005, το ποσοστό ανεργίας ήταν διψήφιο.
Σήμερα, παρά τη μετανάστευση των Ελλήνων στα χρόνια της κρίσης και την (ήπια) ανάκαμψη, η ανεργία εξακολουθεί να κυμαίνεται γύρω στο 10%.
Δυστυχώς, μια σημαντική προσπάθεια για τη μεταρρύθμιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης το 2010 εγκαταλείφθηκε και, σε ορισμένους τομείς, ακόμη και αντιστράφηκε.
Μια πρόσφατη προσπάθεια επανασχεδιασμού του τομέα ήταν στην καλύτερη περίπτωση μερική, δίνοντας προτεραιότητα στην ίδρυση ξένων ιδιωτικών πανεπιστημίων στη χώρα, τα οποία, αν και χρειάζονται, δεν αντιμετωπίζουν τον πυρήνα του προβλήματος στα δημόσια πανεπιστήμια.
Δεύτερον, το στοιχείο της υγείας αντικατοπτρίζει μόνο το προσδόκιμο ζωής, τη νοσηρότητα που λείπει και άλλες πτυχές.
Η πανδημία αποκάλυψε τις ελλείψεις του κοινωνικού κράτους. Το εθνικό σύστημα υγείας, που ιδρύθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1980, είχε ήδη αποδυναμωθεί τη δεκαετία του 2000 και επιδεινώθηκε περαιτέρω κατά τη διάρκεια της κρίσης, χτυπημένο από τη λιτότητα, την εσφαλμένη κατανομή και την αμέλεια.
Στα χρόνια των προγραμμάτων οικονομικής προσαρμογής, οι γιατροί έφευγαν μαζικά (για το εξωτερικό ή τον ιδιωτικό τομέα), οι επενδύσεις ήταν περιορισμένες και δεν έγινε καμία σημαντική πρόσληψη νοσηλευτών και βοηθητικού προσωπικού.
Ακόμη και τώρα, τα νοσοκομεία δεν δημοσιεύουν λεπτομερείς λογαριασμούς και το σύστημα μαστίζεται από κάθε είδους αναποτελεσματικότητα. Μπορεί κανείς μόνο να ελπίζει ότι ο εκσυγχρονισμός και η μεταρρύθμιση του εθνικού συστήματος υγείας θα αποτελέσουν σύντομα το επίκεντρο μιας πραγματικής πολιτικής δράσης.
Δυστυχώς, ο εκσυγχρονισμός και η ενίσχυση του συστήματος υγείας δεν είναι προτεραιότητες της διοίκησης.
Το σχετικά υψηλότερο επίπεδο προστασίας των μειονοτήτων στη Ελλάδα σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, τουλάχιστον μέχρι το 2015, πιθανότατα οφείλεται στην υψηλή εθνική, γλωσσική και θρησκευτική ομοιογένειά της.
Το νομικό καθεστώς των γυναικών είναι ισχυρό, αν και υπάρχουν διακρίσεις λόγω φύλου στην αγορά εργασίας και σπάνια βλέπει κανείς γυναίκες να διευθύνουν μεγάλες εταιρείες ή να κατέχουν ανώτερες διευθυντικές θέσεις.
Η Ελλάδα ενσωμάτωσε μια μεγάλη εισροή μεταναστών από την Αλβανία και την Ανατολική Ευρώπη στη δεκαετία του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000, με τη μετανάστευση να συνεισφέρει στη σταθερή ανάπτυξη αυτά τα χρόνια.
Ωστόσο, καθώς η κρίση εντάθηκε, ακροδεξιές και ξενοφοβικές ομάδες και κόμματα άρχισαν να επιτίθενται στους μετανάστες. Καθώς χιλιάδες πρόσφυγες από τη Συρία, τη Λιβύη, την Ασία και την Αφρική άρχισαν να φτάνουν στα ελληνικά νησιά καθ’ οδόν προς τη Βόρεια Ευρώπη, ένα μέρος του πληθυσμού άρχισε να εκδηλώνει αντιμεταναστευτικά αισθήματα.
Η σημαντική πτώση της βαθμολογίας μειοψηφίας από το 2016, ειδικά από το 2019, θα εκπλήξει τους περισσότερους συμπατριώτες μου. Νομίζω ότι είναι κάπως άδικο.
Πιθανότατα αντανακλά την κριτική των διοικήσεων ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ και Νέας Δημοκρατίας όσον αφορά την αντιμετώπιση των προσφύγων σε καταυλισμούς και τις «απωθήσεις» πλοίων μεταναστών στο Αιγαίο.
Για παράδειγμα, τραγικά επεισόδια όπως η βύθιση μιας βάρκας μεταναστών τον Ιούνιο του 2023 κατά την οποία εκατοντάδες πρόσφυγες έχασαν τη ζωή τους έξω από την Πύλο, τυγχάνουν μεγαλύτερης προσοχής από διεθνή παρά τοπικά μέσα ενημέρωσης και αρχές. Εξάλλου, σπάνια βλέπει κανείς μετανάστες ή μειονότητες σε ανώτερες θέσεις εργασίας.
Τέλος, η διαρκής βελτίωση της περιβαλλοντικής συνιστώσας είναι και πάλι το προϊόν των συνεχών προσπαθειών των διαφόρων διοικήσεων να δώσουν κίνητρα για καθαρές πηγές ενέργειας την τελευταία δεκαετία. Ευτυχώς, υπάρχει μικρός διαχωρισμός σε όλο το πολιτικό φάσμα σχετικά με αυτό το θέμα και η ώθηση της ΕΕ είναι αδιαμφισβήτητη.
Ωστόσο, το περιβαλλοντικό μέτρο που χρησιμοποιείται στον Δείκτη Ευημερίας δεν αποτυπώνει τις πιο πιεστικές περιβαλλοντικές προκλήσεις της Ελλάδας σήμερα, που σχετίζονται με τη διατήρηση και προστασία των νησιών και της παρθένας υπαίθρου από την υπερβολική δόμηση.
Οι επαναλαμβανόμενες πυρκαγιές και οι πλημμύρες, κάτι σπάνιο στη χώρα, είχαν τεράστιο περιβαλλοντικό αντίκτυπο. Δεν είμαι αισιόδοξος σε αυτό το μέτωπο, καθώς η κυβέρνηση έχει περιορίσει την ικανότητα του The Path Forward -και ίσως η θέληση- να επιβάλει νομοθεσία για την κατασκευή, τα δάση και τις οικοδομές σε εθνικό επίπεδο.
Οι εκτελεστικές εντολές που περιορίζουν ή απαγορεύουν τις νέες οικοδομικές άδειες σε ορισμένα ελληνικά νησιά δεν έχουν εκτελεστεί. Από τη μια πλευρά, η κυβέρνηση ξεκίνησε ένα φιλόδοξο σχέδιο κατά τη διάρκεια της πανδημίας για να καταστήσει το νησί της Αστυπάλαιας φιλικό προς το περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά, οι κρατικοί φορείς έχουν δώσει πολεοδομική άδεια για ένα τουριστικό χωριό που θα διπλασιάσει σχεδόν την πληρότητα του νησιού.
Παραδόξως, το κράτος επιδοτεί ξενοδοχεία στις πιο υπερχτισμένες περιοχές και νησιά. Οι οικοδομικές άδειες και η προστασία των δασών και των παραλιών βρίσκονται κυρίως στα χέρια των δήμων και των τοπικών φορέων. Είναι αποκεντρωμένοι, υποστελεχωμένοι, έχουν περιορισμένα συστήματα πληροφορικής και είναι επιρρεπείς στη διαφθορά.
Υπάρχουν περιορισμένες, εάν υπάρχουν, παρεμβάσεις που αφορούν τη διαχείριση των υδάτων και την προστασία της άγριας ζωής. Επιπλέον, οι τοπικές κοινωνίες, οι ηγέτες των δήμων και οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής συχνά κλείνουν τα μάτια, ακόμη και σε εμφανείς παραβιάσεις της προστασίας του περιβάλλοντος.
Η πορεία προς τα εμπρός
Καθώς η Ελλάδα γιορτάζει πενήντα χρόνια από την αποκατάσταση της δημοκρατίας, υπάρχουν πολλά να ληφθούν υπόψη για τις επόμενες δεκαετίες.
- Πρώτον, ενώ η χώρα απολαμβάνει ελεύθερες και δίκαιες εκλογές σε ένα ανταγωνιστικό πολιτικό τοπίο, η ελευθερία και οι πολιτικές ελευθερίες πρέπει να διατηρηθούν. Ενώ η έκρηξη του λαϊκισμού που έπληξε τη χώρα παράλληλα με τη βαθιά κρίση έχει ξεθωριάσει, η εμπιστοσύνη στους βασικούς δημοκρατικούς θεσμούς βρίσκεται σε πτώση. Η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης είναι απαραίτητη. Η ενίσχυση του δικαστικού σώματος, η ενίσχυση των ελέγχων και των ισορροπιών στην εκτελεστική εξουσία και η σοβαρή επένδυση στο κράτος δικαίου είναι εκ των ων ουκ άνευ, όχι μόνο για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στη δημοκρατία, αλλά και για την προώθηση της τόσο αναγκαίας οικονομικής ανάπτυξης. Οι προτεραιότητες θα πρέπει να είναι η ενίσχυση των θεσμών, η αντιμετώπιση της διαφθοράς, η προώθηση της οικονομικής ελευθερίας (με την κατάρριψη των καρτέλ και την απελευθέρωση των αγορών προϊόντων) και η σοβαρή επένδυση στη δημόσια διοίκηση και σε ανεξάρτητους φορείς (π.χ. αρχή ανταγωνισμού). Φοβάμαι ότι, ενώ αυτές οι μεταρρυθμίσεις είναι προφανείς, στην πράξη, δεν περιλαμβάνονται στη λίστα προτεραιοτήτων της διοίκησης.
- Δεύτερον, η Ελλάδα χρειάζεται απεγνωσμένα έναν νέο γύρο σύγκλισης και ανάπτυξης με γνώμονα τις επενδύσεις για να αυξήσει τους μισθούς και να δημιουργήσει ευκαιρίες. Το ανθρώπινο κεφάλαιο, μεγάλο μέρος του οποίου είναι στο εξωτερικό, σε συνδυασμό με κεφάλαια από τις αγορές και την ΕΕ, μπορεί να επαναφέρει την ανάπτυξη και την ελπίδα που χρειάζεται.
- Τρίτον, η Ελλάδα πρέπει να διαχειριστεί προσεκτικά την αντιστάθμιση μεταξύ περιβάλλοντος και ανάπτυξης. Αντί να καταστρέφουν το τοπίο, τις παρθένες παραλίες, τους όμορφους ιστορικούς οικισμούς και τα δάση, η διοίκηση, τα κόμματα και οι τοπικές κοινότητες πρέπει να χρησιμοποιήσουν αυτή την ομορφιά και την ιστορία για ανάπτυξη και να αντισταθούν στον πειρασμό του «εύκολου» χρήματος από την εκμετάλλευσή τους.
- Τέταρτον, η χώρα συνήθιζε και σε κάποιο βαθμό εξακολουθεί να είναι περήφανη για το υψηλό προσδόκιμο ζωής που απορρέει από την ελληνική διατροφή, τους ισχυρούς οικογενειακούς δεσμούς που επιτρέπουν την κατανομή των κινδύνων, ένα αξιοπρεπές εθνικό σύστημα υγείας και την υψηλή εκπαίδευση πολλών Ελλήνων. Οι επενδύσεις στην εκπαίδευση και την υγεία ήταν ο πυρήνας της ανοδικής κινητικότητας, της ελπίδας και της υψηλής ανάπτυξης μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και της αποκατάστασης της πολιτικής ελευθερίας στα μέσα της δεκαετίας του 1970.
Η χώρα του Αριστοτέλη, του Σωκράτη και του Περικλή πρέπει να γίνει ξανά μια χώρα ευκαιριών, με επίκεντρο το ανθρώπινο κεφάλαιο, για τους ανθρώπους της.
- Η ανάλυση:
