Δημογραφικό: Η Ελλάδα συρρικνώνεται επικίνδυνα

Σημαντικά προβλήματα στη χρηματοδότηση -εκτός των άλλων- του κράτους πρόνοιας, της Υγείας, της Παιδείας και της εθνικής άμυνας συνεπάγεται η δραματική μείωση του πληθυσμού της Ελλάδας τις επόμενες δεκαετίες. Σύμφωνα με έκθεση του Ινστιτούτου Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών (ΙΔΕΜ), ακόμα και στο πλέον αισιόδοξο σενάριο ότι το 2050 θα κατοικούν στη χώρα 8,9 εκατ. άτομα, θα λείπουν περισσότεροι από 500.000 εργαζόμενοι ώστε αυτή να είναι βιώσιμη.

Οπως υπογραμμίζει ο ερευνητής του ΙΔΕΜ, καθηγητής Δημογραφίας στην Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Βύρωνας Κοτζαμάνης, οι πρόσφατες προβολές του πληθυσμού της Ελλάδας για το 2025-2050 (Ηνωμένα Εθνη και Eurostat) συγκλίνουν στο ότι, με δεδομένο το μη αναστρέψιμο αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων – θανάτων, αν τα μεταναστευτικά ισοζύγια είναι μηδενικά, ο συνολικός πληθυσμός μας θα μειωθεί, ενώ οι 65 ετών και άνω θα είναι η μόνη ηλικιακή ομάδα που θα αυξηθεί. Ταυτόχρονα, τις αμέσως επόμενες δεκαετίες θα μειωθούν τόσο οι νέοι (0-19 ετών) όσο και ο πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας (20-64 ετών).

Οι εξελίξεις αυτές προβληματίζουν όλο και περισσότερο, και οι προκλήσεις που θέτει το Δημογραφικό -ειδικά η γήρανση- είναι πολλαπλές. Η μελέτη επικεντρώνεται στις επιπτώσεις των δημογραφικών εξελίξεων στις ηλικιακές δομές, και ειδικά στις μεταβολές του πλήθους και του ειδικού βάρους δύο μεγάλων ηλικιακών ομάδων, των 20-64 και των 65 και άνω ετών. Οι πρώτοι αποτελούν τον πληθυσμό εργάσιμης ηλικίας, ο οποίος με τη σειρά του επηρεάζει και τον πληθυσμό των απασχολουμένων, ενώ οι 65+ λαμβάνονται ως «εξαρτημένοι» από τους απασχολουμένους 20-64 ετών (υπόθεση που δεχόμαστε, αν και εν μέρει μόνο ισχύει, καθώς σήμερα δεν είναι όλοι οι 65+ -και δεν θα είναι και στο μέλλον- εκτός του κόσμου της εργασίας).

Οι δημογραφικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών αποτυπώνονται, εκτός των άλλων, και στους ρυθμούς μεταβολής του συνολικού πληθυσμού και των μεγάλων ηλικιακών ομάδων, που έχουν επιφέρει την επιτάχυνση της δημογραφικής γήρανσης. Οι εξελίξεις αυτές οφείλονται κυρίως:

• στη συρρίκνωση της διαγενεακής γονιμότητας και την επακόλουθη κατάρρευση των γεννήσεων μετά το 1980, καθώς όσες από τις προπολεμικές γενεές τεκνοποίησαν τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες έκαναν κατά μέσο όρο 2,2 παιδιά, αυτές που γεννήθηκαν γύρω από το 1960 έκαναν 2 παιδιά σε όλο και μεγαλύτερη ηλικία, και όσες γεννήθηκαν γύρω στο 1985 έφεραν στον κόσμο λιγότερα από 1,5 παιδιά ανά γυναίκα.
  Η συρρίκνωση αυτή οδήγησε στη μείωση των γεννήσεων μετά το 1980, που επιταχύνθηκε την τελευταία δεκαπενταετία, καθώς ο πληθυσμός των γυναικών σε ηλικία απόκτησης παιδιών μειώνεται ταχύτατα (και θα συνεχίσει να μειώνεται μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2040). Ετσι, πάρα τη συμβολή των αλλοδαπών (15% των γεννήσεων την τελευταία εικοσαετία), η μείωση των μετά το 1980 γεννήσεων οδήγησε στη μείωση (τόσο σε απόλυτες όσο και σε σχετικές τιμές) αρχικά των 0-19 ετών, στη συνέχεια του νεανικού πληθυσμού παραγωγικής και αναπαραγωγικής ηλικίας (20-44 ετών) και τέλος των 45-64 ετών, επιτείνοντας ταυτόχρονα την αύξηση των 65+. Τα παραπάνω συνδέονται με την επιτάχυνση της δημογραφικής γήρανσης στη χώρα μας, καθώς οι 65+ είναι πλέον η μονή ηλικιακή ομάδα που θα αυξάνεται, με αποτέλεσμα να αποτελούν το 1/3 του συνολικού πληθυσμού το 2050 (από 24% το 2025).
• στην ταχύτατη αύξηση των προσδόκιμων ζωής τόσο στη γέννηση όσο και στα 65 έτη (+16 έτη και +6 έτη, αντίστοιχα) μετά το 1950, μιας τάσης που θα επιβραδυνθεί μεν, αλλά δεν θα ανακοπεί μέχρι το 2050. Παρά την είσοδο περισσότερων από 2 εκατ. αλλοδαπών την περίοδο αυτή, είχαμε και τη μαζική έξοδο από τη χώρα Ελλήνων και ξένων, κυρίως των γενεών 1975-1995 (30-55 ετών σήμερα). Η συζήτηση και ο προβληματισμός γύρω από την έξοδο αυτήν επικεντρώνονται σε μία μόνο από τις συνιστώσες της, το λεγόμενο «brain drain» Ελλήνων υπηκόων, αν και ένα μεγάλο τμήμα των εξόδων αφορά άτομα με σχετικά χαμηλά και μεσαία εκπαιδευτικά επίπεδα και εξειδίκευση, τόσο Ελληνες, όσο και αλλοδαπούς εγκατεστημένους στη χώρα μας πριν από το 2010.

Η μελέτη θέτει δύο ερωτήματα: 1) Είναι δυνατόν -και υπό ποιες προϋποθέσεις-, παρά την αναμενόμενη μείωση του πληθυσμού 20-64 ετών, να μη μειωθεί το 2050 ο πληθυσμός των απασχολουμένων της ίδιας ηλικιακής ομάδας που ανέρχεται σήμερα στα 4,015 εκατ; 2) Είναι δυνατόν ύστερα από 25 χρόνια η αναλογία «απασχολούμενοι προς άτομα 65 ετών και άνω» (1,64 απασχολούμενοι ανά άτομο 65+ σήμερα) να παραμείνει η ίδια με αυτήν του 2025;

Βραδυφλεγής βόμβα το μελλοντικό «έλλειμμα» στο εργατικό δυναμικό

Οπως επισημαίνει ο κ. Κοτζαμάνης, «για να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά θα βασιστούμε στις πρόσφατες προβολές για το 2050, που λαμβάνονται ως βάση και από το Ageing Group της Ε.Ε. στην πρόσφατη έκθεσή του (Ageing Report 2024, Country fiches, Greece). Σε αυτές υιοθετείται ένα σενάριο μηδενικής σχεδόν μετανάστευσης (+48,2 χιλ. για την περίοδο 2025-2049), προβλέπεται αύξηση του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση κατά 4 σχεδόν έτη (και του προσδόκιμου στα 65 κατά 3 έτη) και δείκτες γονιμότητας 1,4-1,5 παιδιά ανά γυναίκα (ελαφρώς υψηλότεροι από αυτούς της πενταετίας 2020-2024: 1,3-1,4), εκτιμώντας μάλλον ότι την επόμενη εικοσιπενταετία δεν θα έχει δημιουργηθεί στη χώρα μας ένα ευνοϊκό περιβάλλον που θα επιτρέψει στις νεότερες γενεές να αποκτήσουν τον αριθμό των παιδιών που επιθυμούν. Με βάση το σενάριο αυτό, το 2050 θα έχουμε μείωση του συνολικού πληθυσμού κατά 1,36 εκατ. (8,935 αντί 10,293 εκατ. το 2025), μείωση των 20-64 ετών κατά σχεδόν 1,68 εκατ. (4,27 το 2050 αντί των 5,95 εκατ. το 2025, ήτοι -29%), ενώ εκτιμάται ότι οι 65 και άνω θα αυξηθούν κατά 700 χιλ. περίπου (3,15 εκατ. το 2050 έναντι 2,45 εκατ. σήμερα). Με βάση το σενάριο αυτό, το 2050 θα αντιστοιχούν μόνο 1,35 άτομα 20-64 ετών σε κάθε ηλικιωμένο 65 ετών και άνω, αντί των 2,43 σήμερα».

Ερευνώντας τις επιπτώσεις της μείωσης του πλήθους των 20-64 ετών στον πληθυσμό των απασχολουμένων της ίδιας ηλικιακής ομάδας, που το 2025 ανέρχεται σε 4 εκατ., η μελέτη υπενθυμίζει ότι αντιστοιχούν σήμερα μόνο 67,5 απασχολούμενοι σε 100 άτομα 20-64 ετών και 1,63 απασχολούμενοι ανά ηλικιωμένο 65+. Η χώρα μας έχει από τα χαμηλότερα ποσοστά συμμετοχής των 20-64 ετών στην απασχόληση στην Ε.Ε., πολύ χαμηλότερα από τον μέσο όρο (75,1%), ενώ σε κάποιες χώρες το ποσοστό αυτό υπερβαίνει ήδη το 82%.

Το πολύ χαμηλό ποσοστό απασχόλησης οφείλεται:

• στα εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό τόσο των γυναικών σε όλες τις ηλικιακές ομάδες (έχουμε από τα μεγαλύτερα χάσματα συμμετοχής ανάμεσα στα δύο φύλα) όσο και των δύο φύλων στις ηλικίες 20-29 ετών και 55-64 ετών
• στα υψηλά ποσοστά ανεργίας

Δεχόμενοι, δε, σύμφωνα με τον κ. Κοτζαμάνη, τη μείωση των ατόμων 20-64 ετών τις αμέσως επόμενες δεκαετίες, που δίνει το βασικό σενάριο των προβολών της Eurostat, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με τις εξής πιθανότητες:

• Εάν ο λόγος «εργαζόμενοι 20-64 ετών προς άτομα εργάσιμης ηλικίας 20-64 ετών» δεν αλλάξει, παραμένοντας σταθερός στο 67,5%, θα έχουμε το 2050 2,88 εκατ. εργαζομένους μόνο αντί για 4,015 εκατ. το 2025 και 0,9 απασχολουμένους για έναν ηλικιωμένο 65+ αντί των 1,64 σήμερα.
• Εάν ο λόγος εργαζομένων προς άτομα εργάσιμης ηλικίας αλλάξει από 67,5% σήμερα σε 73,9% το 2050, οι εργαζόμενοι θα μειωθούν κατά 865 χιλιάδες (3,15 εκατ. εργαζόμενοι το 2050 αντί για 4,015 εκατ. σήμερα) και έναν απασχολούμενο ανά ηλικιωμένο.
• Εάν, τέλος, ο ίδιος λόγος αυξηθεί στο 82% το 2050, το «έλλειμμα» στους εργαζομένους θα είναι 515 χιλιάδες (3,5 εκατ. το 2050 έναντι 4,015 εκατ. σήμερα). Στο ευνοϊκό αυτό σενάριο, θα αντιστοιχούσαν 1,1 απασχολούμενοι 20-64 ετών ανά ηλικιωμένο.

Επομένως, η αύξηση των ποσοστών απασχόλησης με ενεργές πολιτικές -που, εκτός των άλλων, θα πρέπει να στοχεύουν και στο reskilling και το upskilling- δεν επαρκεί για να αντισταθμίσει πλήρως την οφειλόμενη στις δημογραφικές εξελίξεις μείωση του πληθυσμού 20-64 ετών και, κατ’ επέκταση, των εργαζομένων της ηλικιακής αυτής ομάδας, καθώς παραμένει ένα «έλλειμμα» 515 χιλ. σε σχέση με το 2025.

Με βάση τα προαναφερθέντα, η απάντηση στο πρώτο από τα αρχικά ερωτήματα («είναι εφικτό, παρά τη μείωση του πληθυσμού 20-64 ετών, να μη μειωθούν το 2050 οι απασχολούμενοι της ηλικιακής αυτής ομάδας;») είναι υπό προϋποθέσεις θετική.

Η απάντηση, αντιθέτως, στο δεύτερο ερώτημα («είναι δυνατόν η σημερινή αναλογία απασχολουμένων προς άτομα 65 ετών και άνω να παραμείνει η ίδια με αυτήν του 2025;») είναι αρνητική, καθώς, ακόμα και αν επιτευχθεί η αύξηση των ποσοστών απασχόλησης και υπάρξει ταυτόχρονα και ένα θετικότατο μεταναστευτικό ισοζύγιο, θα αντιστοιχούν το 2050 λιγότεροι απασχολούμενοι 20-64 ετών ανά ηλικιωμένο 65 ετών και άνω (1,24 έναντι 1,64 σήμερα).

Απαιτείται στρατηγικό σχέδιο σε βιομηχανία, πρωτογενή τομέα

Η επί το δυσμενέστερο αυτή μεταβολή, απουσία άλλων αλλαγών, θα έχει επιπτώσεις σε πλήθος τομέων και επιτάσσει σειρά παρεμβάσεων σε πολλά πεδία, στοχεύοντας όχι μόνο στην άμβλυνση, αλλά και στην αναίρεση των επιπτώσεων των προαναφερθεισών δημογραφικών εξελίξεων.

Εξετάζοντας μόνο την οικονομική σκοπιά, η έρευνα τονίζει ότι ο παραγόμενος και «συλλαμβανόμενος» πλούτος μια χώρας για την κάλυψη των αναγκών της σε πλήθος τομέων (και όχι μόνο για τις συντάξεις, στις οποίες επικεντρώνεται κυρίως ο δημόσιος διάλογος με αφορμή τις δημογραφικές εξελίξεις) δεν εξαρτάται μόνο από τον πληθυσμό των εργαζομένων, αλλά και από πλήθος άλλων παραμέτρων.

Πολλές εξ αυτών μνημονεύονται επί σειράν ετών και στις εκθέσεις όλων των διεθνών οργανισμών (Ε.Ε., ΟΟΣΑ, Διεθνής Τράπεζα) για την ελληνική οικονομία, μια οικονομία που διολισθαίνει σταδιακά, υποχωρώντας σε πολλές ουσιώδεις κατηγορίες σε σχέση με τις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες, χαρακτηριζόμενη, εκτός των άλλων, από αργή ενσωμάτωση καινοτόμων μεθόδων παραγωγής και νέων τεχνολογιών, περιορισμένες παραγωγικές επενδύσεις, χαμηλές επιδόσεις σε όρους διεθνούς ανταγωνιστικότητας και χαμηλή προστιθέμενη αξία σε πλήθος παραγωγικών τομέων, έχοντας και πολύ χαμηλή παραγωγικότητα/ώρα εργασίας.

«Το υπόδειγμα της φθηνής ανάπτυξης που ακολουθείται, με δεδομένες τις υφιστάμενες δεσμεύσεις (βλ. δημόσιο χρέος), καθώς και τις δημογραφικές εξελίξεις, σε συνδυασμό με την υποτίμηση του ρόλου της βιομηχανίας και του πρωτογενούς τομέα θέτει πλήθος προβλημάτων και επιτάσσει μείζονες δομικές αλλαγές στην οικονομία (αλλά και στους θεσμούς)» υπογραμμίζει ο κ. Κοτζαμάνης και προσθέτει πως, αν αυτές οι αλλαγές δεν υλοποιηθούν, προβλέπεται να προκύψουν σημαντικά προβλήματα στη χρηματοδότηση -εκτός των άλλων- και του κράτους πρόνοιας, της Υγείας, της Παιδείας και της εθνικής άμυνας, ακόμα και αν η αναλογία εργαζομένων/άτομα 65+ παρέμενε το 2050 στα σημερινά επίπεδα, κάτι που εν τέλει είναι ανέφικτο.

Τις συνέπειες αυτής της κατάστασης βιώνει ήδη εδώ και χρόνια, αλλά πρόσφατα πολύ εντονότερα, η ελληνική ύπαιθρος: η ερήμωση των χωριών είναι ραγδαία και όσοι νέοι και μέσης ηλικίας δεν μετακινούνται προς τις πρωτεύουσες των νομών φεύγουν είτε για την πρωτεύουσα είτε για το εξωτερικό. Ειδικά, δε, στις ακριτικές περιοχές το πρόβλημα είναι ακόμα πιο έντονο, όπως εξάλλου φάνηκε πρόσφατα και στη Θράκη, όπου είναι σε εξέλιξη μια ύπουλη προσπάθεια εκτουρισμού της περιοχής διά της αγοράς ακινήτων, με την κυβέρνηση να παρακολουθεί αμέτοχη.

*πηγή: «κυριακάτικη δημοκρατία»

• Δείτε επίσης: Σοκαριστικό: Η Ελλάδα τρίτη χώρα σε απώλεια πληθυσμού σε ολόκληρο τον κόσμο!