Όταν βλέπεις τη Φιλαρέτη Κομνηνού, σκέφτεσαι ότι ο ερωτισμός και η θηλυκότητα δεν έχουν ηλικία και, φυσικά, δεν τις μονοπωλεί η νεότητα. Ξεχωρίζει για την αρχοντική ομορφιά της, η οποία δεν είναι ατσαλάκωτη, αλλά με περίσσια γοητεία, και την υποκριτική δεινότητά της.
Χορτάτη ηθοποιός, με προσωπικό στιλ, μια ντάμα με βαθιά χαρακτηριστική δωρική φωνή -με πρωταγωνιστικούς ρόλους στην τηλεόραση, στο θέατρο και συχνά στην Επίδαυρο-, κιμπάρισσα γυναίκα, που λένε και στη βόρεια Ελλάδα απ’ όπου κατάγεται, αυτόνομη, υπερήφανη, μοναχική, ελεύθερη, όπως έχει δηλώσει και η ίδια σε παλιότερες, πιο προσωπικές συνεντεύξεις της.
Γενναιόδωρη, με εφηβική ενέργεια ως καθηγήτρια με τους φοιτητές της στο Τμήμα Υποκριτικής στο Τμήμα Θεάτρου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και παλιότερα στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, μια δοτική μητέρα, υποστηρικτική, με μεγάλη λατρεία για τον μονάκριβο γιο της και ταλαντούχο ηθοποιό, σκηνοθέτη και μουσικό Γιώργο Παπαγεωργίου, που ξεχωρίζει από τη νέα γενιά καλλιτεχνών.
Φέτος δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας στη δραματική σειρά του Alpha «Αγγελική» ως δεσποτική Αθηνά Αργυρού, η οποία κεντά στον καμβά της υποκριτικής τέχνης και συγκλονίζει σαν μια μάνα «λύκαινα», όπως τονίζει μιλώντας στο «ENJOY» της «κυριακάτικης δημοκρατίας» και την Μαρία Ανδρέου. Και το θεατρόφιλο κοινό όμως την περιμένει πώς και πώς στην παράσταση «Αρίστος» –αν όλα πάνε κάπως καλύτερα με την πανδημία του κορονοϊού-, σε ένα έργο κόσμημα και στολίδι, που για τέταρτη σεζόν θα ρίξει γροθιά στο στομάχι στην κοινωνία μας, η οποία ψάχνει πάντα εξιλαστήρια θύματα. Εκείνη θα δώσει ακόμη μια φορά μια εμβληματική ερμηνεία, σε σκηνοθεσία του γιου της Γιώργου Παπαγεωργίου, και θέλοντας και μη θα μας θυμίσει όλη την πορεία της ως Ανδρομάχη στις «Τρωάδες» του Ευριπίδη, ως Εντα Γκάλμπερ του Ερρίκου Ιψεν, ως υπέροχη Ελένα στον «Θείο Βάνια» του Τσέχοφ… Γιατί όλες αυτές τις τραγικές ηρωίδες τις κουβαλά και τις φέρει μαζί ως εύσημο και βραβείο, σαν μια καρφίτσα κειμήλιο.
Κυρία Κομνηνού, πώς αποφασίσατε να ενδώσετε ξανά στη γοητεία της τηλεόρασης έπειτα από δέκα χρόνια απουσίας; Για εμάς, βέβαια, θείο δώρο. Σας παρακολουθώ στενά από τις σειρές «Εκτέλεση», «Αθήνα – Θεσσαλονίκη», «Οι μάγισσες της Σμύρνης», «Ματωμένα χώματα» -η μούσα του αείμνηστου σπουδαίου σκηνοθέτη και αγαπητού Κώστα Κουτσομύτη-, «Το νησί»… Τι είχε η σειρά «Αγγελική», αυτός ο ρόλος της Αθηνάς Αργυρού, που σας έπεισε να επιστρέψετε έπειτα από τόσο καιρό απουσίας στην τηλεόραση;
Με την Αγγελική έγινε κάτι καρμικό. Σαν να με περίμενε αυτός ο ρόλος. Εχει κάτι από θέατρο, σαν να αρθρώνω λόγο, ψυχή και κίνηση, όπως ακριβώς με τις τραγικές ηρωίδες στο αρχαίο δράμα. Αυτή η γυναίκα, η Αθηνά Αργυρού, μου θύμισε μια λύκαινα που, ενστικτωδώς, ο πιο σπουδαίος ρόλος στη ζωή της είναι να προστατεύσει τα παιδιά της. Και η Αθηνά Αργυρού κάνει αυτό ακριβώς: Προστατεύει με νύχια και με δόντια τους τέσσερις γιους της. Με συγκίνησε αυτή η αφοσίωση. Η γυναίκα αυτή δεν είναι κακιά. Σκληρή είναι. Αναγκάστηκε να γίνει αυταρχική και απόλυτη γιατί έχασε νωρίς τον άνδρα της σε νεαρή ηλικία και πήρε μεμιάς δύο ρόλους, της μάνας και του πατέρα, ενώ έπρεπε να κουμαντάρει και μια ολόκληρη επιχείρηση με ογδόντα εργαζομένους που από τις αποφάσεις της και μόνο θα συνέχιζαν να έχουν ψωμί για τις οικογένειές τους. Ξέρει πολύ καλά λοιπόν τις λέξεις «ευθύνη» και «χρέος». Ναι, αυτή η μάνα είναι δεσποτική και αλίμονο σε αυτούς που θα απειλήσουν τους τέσσερις γιους της, σε εκείνους που θα την υποτιμήσουν, θα της βάλουν όρια. Θα γίνει λύκαινα και θα τους κατασπαράξει. Σε αυστηρότητα μου μοιάζει λίγο με την τυραννική Μπερνάρντα Αλμπα του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, που καταπιέζει τις κόρες της για την τιμή τους και για τη γνώμη του κόσμου. Είχα αποφασίσει, λοιπόν, να ζήσω πια με τις ωραίες τηλεοπτικές αναμνήσεις που είχα. Στάθηκα τυχερή γιατί τα σίριαλ που έκανα ήταν συνήθως μεταφορές μυθιστορημάτων στη μικρή οθόνη, είχαν την υπογραφή του σχεδόν μόνιμου συνεργάτη μου, του σκηνοθέτη Κώστα Κουτσομύτη, ο οποίος με κάλυπτε καλλιτεχνικά και αισθητικά. Ποτέ δεν αντιμετώπισα τους τηλεοπτικούς ρόλους ανώδυνα, αλλά με μεγάλο κόπο, με βάσανο. Η πρόταση για την «Αγγελική» ήρθε ως ευλογία μέσα στο καλοκαίρι και ενώ είχαμε περάσει μια πολύ δυσάρεστη καραντίνα, με τον χειμώνα να φαίνεται δυσοίωνος, αβέβαιος για το θέατρο, λόγω της πανδημίας του κορονοϊού, και όλο αυτό, κακά τα ψέματα, σε γεμίζει αβεβαιότητα και ανασφάλεια.
Τι σας γοητεύει στην Αθηνά Αργυρού;
Από τα πρώτα σενάρια που ήρθαν στα χέρια μου έπιασα τον εαυτό μου να ιντριγκάρεται από τον ρόλο της Αθηνάς Αργυρού και συνεχίζει να το κάνει. Εδώ έχουμε μια γυναίκα που, για να υπερασπιστεί την οικογένειά της, γίνεται αδίστακτη και η ομερτά (όρκος σιωπής) ανάμεσα στα μέλη της φαμίλιας έχει κάτι από την ιταλική Μαφία. Η Αθηνά με προκαλεί γιατί δεν είναι προβλέψιμος ρόλος, η ηρωίδα αυτή έχει πολλούς χαρακτήρες, γιατί είναι πολυδιάστατη, άρα και ενδιαφέρουσα.
Γιατί το λέτε αυτό, ότι δεν είναι προβλέψιμη;
Γιατί η Αθηνά, με το μπήκε μέσα της ο φόβος του θανάτου και της αρρώστιας, έχει μαλακώσει. Μέσα στον κυνισμό της έχει και τις ευαισθησίες της, όταν βλέπει τα μαλλιά της να πέφτουν, φωνάζει «βγάλτε από τους τοίχους τους καθρέφτες» γιατί αυτή η ασθένεια έχει πάρει την αξιοπρέπειά της και αυτό την κάνει ευάλωτη. Η Αθηνά δεν θέλει τον οίκτο. Αυτή η γυναίκα έχει παιδιά, εγγόνια και αντιμετωπίζει τη φθορά. Πρέπει να προλάβει να τα χαρεί, να τους δώσει περισσότερη αγάπη, συμβουλές ζωής. Υπάρχουν σκηνές όπου η ηρωίδα μου βρίσκεται στο νοσοκομείο, χάνει τα μαλλιά της από ακτινοβολίες… Μιλάμε για μεγάλο σωματικό και ψυχικό αγώνα, ενώ ήδη βρίσκεται σε αναπηρικό αμαξίδιο. Επειδή με ενδιέφεραν πολύ αυτές οι σκηνές ερμηνευτικά, βγήκα αχτένιστη, άβαφη, ταλαιπωρημένη. Για την αληθοφάνεια της σκηνής ο ναρκισσισμός πήγε περίπατο και καλά έκανε. Εδώ έχω να κάνω με έναν πολυεπίπεδο ρόλο, όχι σχηματικό.
Οι σχέσεις μεταξύ των τεσσάρων αγοριών εμφανίζονται ιδιαίτερα ανταγωνιστικές και προβληματικές. Εχει κι εκείνη την ευθύνη της; Θα κάνει την αυτοκριτική της, αν τα μεγάλωσε σωστά, με αξίες;
Οι σχέσεις αυτών των τεσσάρων αγοριών δεν είναι αρμονικές. Αλλά δεν απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Πόσα αδέλφια έχουν καλές σχέσεις μεταξύ τους, σχέσεις βαθιάς αγάπης; Αν σου συμβεί αυτό, είσαι πολύ τυχερός στη ζωή. Η Αθηνά τούς έδωσε αξίες, αλλά έκανε και τα λάθη της, τα κακόμαθε.
Η σειρά φέρνει στο προσκήνιο ένα θέμα πολύ σοβαρό, αυτό του βιασμού. Μπορεί ένα θύμα να συγχωρήσει τους βιαστές του;
Δεν υπάρχει κάτι πιο αποτρόπαιο, πιο σιχαμένο, από τον βιασμό. Το καταδικάζω. Το κακό είναι ότι στην ειδησεογραφία ακόμη και σήμερα διαβάζουμε συχνά για ομαδικούς βιασμούς στην Ινδία ή και σε άλλες χώρες, όπου η γυναίκα αντιμετωπίζεται σαν πολίτης δεύτερης ή τρίτης κατηγορίας. Μάλιστα οι θύτες αθωώνονται και το θύμα φέρεται ότι προκάλεσε εκείνο το βιασμό του. Στην Αίγυπτο αποκρύπτουν τον βιασμό γιατί θεωρείται προσβολή για την οικογένεια. Η ηρωίδα μου, η Αθηνά Αργυρού, ξέρει ότι τα τρία της αγόρια στα νιάτα τους βίασαν μια κοπέλα. Μην βγάζετε εύκολα συμπεράσματα για την Αθηνά. Ξέρει και το λάθος τους και το δικό της. Είναι το ίδιο συνένοχη γιατί το απέκρυψε. Αλλά εδώ έχουμε να κάνουμε με τα όρια της μητρικής αγάπης. Τραγικό πρόσωπο. Να τα καταγγείλει, να τα δει να πηγαίνουν φυλακή, να το αποκρύψει με ενοχές και τύψεις; Το απέκρυψε γιατί τα λατρεύει, τα κάλυψε, αλλά δεν σημαίνει ότι δεν ξέρει τι έκαναν πάνω στο μεθύσι τους. Είμαι κάθετη, δεν υπάρχει πιο αισχρό πράγμα από τον βιασμό γυναικών και παιδιών. Δεν θέλω να σκέφτομαι τους παιδεραστές. Είμαι αμείλικτη. Δεν δείχνω καμία κατανόηση ή συγχώρεση. Πρόκειται για τραγωδία, για έγκλημα, για προσβολή στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η Δικαιοσύνη πρέπει να είναι πάρα πολύ αυστηρή. Η γυναίκα μέσα σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία έχει δώσει μεγάλους αγώνες για ισότητα και σεβασμό προς στις επιλογές της. Η γυναίκα δεν είναι ανυπεράσπιστη, έχει ως όπλο της τον νόμο.
Μπορεί μια γυναίκα που έχει βιαστεί να συγχωρήσει, να ξεχάσει ή την τρέφει η εκδίκηση σαν την Αγγελική;
Μιλάμε για έναν τραυματισμένο ψυχισμό. Δεν μπορώ να νιώσω πώς αισθάνονται αυτές οι γυναίκες. Προφανώς και θέλουν να πληρώσουν οι βιαστές τους και να τιμωρηθούν για τον πόνο και τον εξευτελισμό που έχουν υποστεί. Αν ο βιασμός σού συμβεί σε νεαρή ηλικία, σου καταστρέφει όλη την ερωτική σου ζωή. Δεν έχετε δει στις φυλακές τι κώδικας τιμής υπάρχει; Οι φυλακισμένοι δεν ανέχονται τους παιδεραστές, τους τιμωρούν οι ίδιοι μέσα στη φυλακή, μιλάμε για το πιο αποτρόπαιο έγκλημα, γιατί το μικρό παιδί δεν μπορεί να επιτεθεί, να αμυνθεί, είναι ανυπεράσπιστο. Πώς να αντισταθεί, δεν γνωρίζει. Αυτά τα τραύματα κλείνουν ποτέ; Δεν υπάρχει καμία λογική στη βία, μόνο νοσηρότητα, αρρώστια, διαστροφή, πόνος, σαδισμός, συναισθηματική αναπηρία.
Τι γίνεται με τη βραβευμένη παράσταση «Αρίστος» με κεντρικό θέμα τη ζωή του Αριστείδη Παγκρατίδη, του φερόμενου ως «Δράκου του Σέιχ Σου»; Θα τη δούμε ξανά, για τέταρτη χρονιά; Οι κριτικές ήταν διθυραμβικές…
Ελπίζω, αν όλα πάνε καλά με τον κορωνοϊό, αλλά οι συνθήκες είναι πολύ δύσκολες. Εύχομαι να αλλάξουν τα πράγματα μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου και να ξεκινήσουμε. Αλλά, όταν ακούς για 1.000 κρούσματα την ημέρα, όλοι ανησυχούμε πολύ. Πώς θα ανοίξουν τα θέατρα; Θα επιδοτήσει τελικά το υπουργείο Πολιτισμού τις κενές θέσεις, θα γίνει η εξαγγελία πράξη, για να τηρήσει ο θεατρικός παραγωγός το 30% σε πληρότητα και τα αυστηρά μέτρα μέσα στην αίθουσα; Πώς θα βγάλει τα έξοδα; Τον συμφέρει να λειτουργεί ή όχι; Επιτέλους, η Πολιτεία θα σκύψει πάνω στα προβλήματα των ανθρώπων του πολιτισμού και θα ανοίξει τον κουμπαρά της να τους βοηθήσει; Ναι μεν έχει αφήσει τα θέατρα ανοιχτά να λειτουργούν, αλλά με πόσους θεατές; Είναι βιώσιμες οι παραστάσεις; Τον χώρο μας τον έχει χτυπήσει ένα μεγάλο οικονομικό τσουνάμι. Θα μείνουν πολλοί άνεργοι. Θα αντιμετωπίσουν τεράστια προβλήματα επιβίωσης. Ο χειμώνας αυτός με ανησυχεί πάρα πολύ. Οσοι ηθοποιοί έχουμε δουλειά στην τηλεόραση νιώθουμε τυχεροί, οι άλλοι συνάδελφοί μας πώς θα αντέξουν τι θα κληθούν να αντιμετωπίσουν τη στιγμή που το θέατρο θα υπολειτουργεί ουσιαστικά; Δεν μπορώ να καταλάβω πώς στις αεροπορικές θέσεις οι επιβάτες ταξιδεύουν δίπλα δίπλα και στα θέατρα και τα εστιατόρια υπάρχει τόσο μεγάλο θέμα. Υπάρχουν άλλα μέτρα και άλλα σταθμά;
Ουσιαστικά κάνετε λόγο για θέμα επιβίωσης στον κλάδο σας…
Ακριβώς. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με μια φιλοσοφική συζήτηση του τύπου πού θα διοχετεύσουν οι καλλιτέχνες τη δημιουργικότητα τους. Εδώ έχουμε να κάνουμε με το μεροκάματό τους. Χρειάζεται επίδομα εργασίας σε όλους τους ανθρώπους του πολιτισμού που έχουν πληγεί τρομερά από την πανδημία του κορωνοϊού. Μιλάω με συναδέλφους μου που αντιμετωπίζουν βαθιά πλέον κατάθλιψη.
Πέρα από αυτό, το θέατρο δεν είναι μια από τις μεγαλύτερες ψυχικές ανάγκες του ανθρώπου;
Το θέατρο είναι παρηγοριά. Με την οικονομική κρίση, με τα δέκα χρόνια Μνημονίου ο κόσμος αγκάλιασε το θέατρο και το θέατρο άνθησε. Μέσα στην απελπισία της οικονομικής κρίσης το θέατρο έδωσε κουράγιο, χαρά και ταξίδι. Φυγή στο όνειρο. Η ποιήτρια Κική Δημουλά είχε πει κάτι συγκλονιστικό: «Η τέχνη είναι άτοκο δάνειο για κάθε χρεοκοπημένο θάρρος». Αυτή η πανδημία ήταν κάτι πρωτόγνωρο για τη γενιά μας. Αν και από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα έχει περάσει διάφορες πανδημίες, από τον λοιμό στα χρόνια του Περικλή στην αρχαία Αθήνα, από την πανούκλα, την ισπανική γρίπη, όταν αποδεκατίστηκε ολόκληρος πληθυσμός. Το θέμα της υγείας είναι το άλφα και το ωμέγα, μια πανδημία είναι τόσο καταστροφική όσο ένας πόλεμος και πάλι θα πω πως, αν ο άνθρωπος αρπαχτεί από τη μαγεία της τέχνης, θα έχει ψυχικά αποθέματα.
Πάντως η ερμηνεία σας στην παράσταση «Αρίστος» είναι σπουδή για τους νέους που θέλουν να ασχοληθούν με το θέατρο… Συγχαρητήρια και στον γιο σας, τον Γιώργο Παπαγεωργίου, για την εξαίρετη σκηνοθεσία…
Η παράσταση μιλάει για την κοινωνική αδικία. Για έναν άνθρωπο του περιθωρίου, που του φορτώθηκε ένα έγκλημα για να κλείσουν άρον άρον μια υπόθεση. Εξιλαστήριο θύμα, ενώ ήταν αθώος. Τεράστια αδικία η συγκάλυψη των εγκλημάτων. Εννέα χαρακτήρες λοιπόν που συνδέονται με τον Αριστείδη Παγκρατίδη, μέσα από τις εξομολογήσεις τους, συνθέτουν το προφίλ του «Αρίστου». Ο φίλος από την Τούμπα, η παραδουλεύτρα μάνα του, ένας αχθοφόρος του λιμανιού, ο παρακρατικός δοσίλογος περιπτεράς, ένας χωροφύλακας δημοκρατικών φρονημάτων, ένας συντηρητικός αστός της παραλίας, το αφεντικό του σε ένα λαϊκό πανηγύρι και μια λαϊκή τραγουδίστρια μεταφέρουν τους θεατές στις αλάνες της Θεσσαλονίκης, στις σκοτεινές πλευρές του λιμανιού, στα μπουζουξίδικα, σε έναν σκηνικό χρόνο που φτάνει μέχρι το 1960 όταν γίνεται είκοσι χρονών ο βασικός ήρωας, στον οποίο όλοι αναφέρονται. Ο Αριστείδης Παγκρατίδης, ο φερόμενος ως «Δράκος του Σέιχ Σου», τον οποίο ο Τύπος του 1963 τον αποκαλούσε «νεαρό ανώμαλο», καταδικάστηκε το 1966 τετράκις σε θάνατο από το Πενταμελές Εφετείο Θεσσαλονίκης. Η εκτέλεσή του έγινε στο μέρος που ήταν συνδεδεμένο με το όνομά του, το Δάσος του Σέιχ Σου. Οι τελευταίες λέξεις που ψέλλισε ήταν: «Μανούλα μου, είμαι αθώος».
Τι κάνατε όταν ο γιος σας σάς είπε ότι ήθελε να γίνει ηθοποιός;
Με τον γιο μου μεγαλώσαμε μαζί, καθώς τον γέννησα στα 20 μου χρόνια και η σχέση μας δεν ήταν η τυπική μητέρας γιου. Οταν ο Γιώργος μού ανακοίνωσε ότι ήθελε να γίνει ηθοποιός, άνοιξα την αγκαλιά μου προστατευτικά, γνωρίζοντας τις παγίδες και θέλοντας να προλάβω τις δυσάρεστες εκπλήξεις. Τον είδα να διαμορφώνει το στίγμα του. Ξεκίνησε ως ηθοποιός, μετά σκηνοθέτης, τραγουδιστής στους Polkar. Λιώνω όταν βλέπω τον Γιώργο να τραγουδά στους Polkar. Την πρώτη φορά που μου τραγούδησε μπροστά σε κόσμο με το γιουκαλίλι του δεν μπορούσα να συγκρατήσω τα δάκρυά μου. Αγαπάω τα νέα παιδιά που ασχολούνται με την τέχνη. Η σχέση μου με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, όπου τώρα πια διδάσκω υποκριτική -από το 2008 πρώτα ως επίκουρη καθηγήτρια και τώρα ως αναπληρώτρια-, άρχισε από εξάμηνα σεμινάρια. Μου αρέσει πολύ η διδασκαλία και έχω μια διαισθητικότητα με τους φοιτητές μου.
Τι θα τους λέγατε ως συμβουλή;
Μην ενδίδεις εύκολα στη γοητεία των σκοτεινών, «καταραμένων» ανθρώπων γενικώς. Η εμπειρία απέδειξε ότι οι ημιφωτισμένες περιοχές κρύβουν συναισθηματικές αναπηρίες.
Παραμένετε ελεύθερη γιατί;
Αν ζήσεις τον γάμο σε πολύ νεαρή ηλικία, νοσταλγείς την ανεμελιά. Αφού πέρασα τη δεκαετία από τα 20 στα 30 παντρεμένη, στη συνέχεια ήθελα να ταξιδέψω, να δω τον κόσμο. Πέρασα τα χρόνια που ακολούθησαν ελεύθερη, ταξιδεύοντας έξω από την Ελλάδα. Δεν είπα συνειδητά «όχι, δεν θα παντρευτώ ξανά», αλλά το ανέβαλλα, το ανέβαλλα, ώσπου συνήθισα. Ερωτεύτηκα όμως. Ισως δεν βρήκα και τον άνθρωπο που θα έλεγα ότι με αυτόν θα ήθελα να περάσω το υπόλοιπο της ζωής μου και, αφού δεν μου συνέβη αυτό, ήξερα ότι σε μια σχέση από συμβιβασμό θα βαριόμουν. Είχα καλομάθει στον ελεύθερο και μοναχικό τρόπο ζωής. Δεν μιλάω για τη μοναξιά που σου επιβάλλεται, αλλά για τη μοναχικότητα, που τη διαλέγεις. Θέλει μαγκιά και είναι ένα είδος απόλαυσης, μια χαρά της ζωής που φεύγει λίγο από το συμβατικό και πολύ συγκεκριμένο πλαίσιο που μας έχουν επιβάλει. Η αγωνία της επιβεβαίωσης γενικώς μετά τα πενήντα φέρνει μια υστερία.
Φοβάστε μια νέα καραντίνα;
Την απεύχομαι. Στην πρώτη καραντίνα υπήρχε από τον φόβο μια αλληλεγγύη. Κλειστήκαμε στα σπίτια μας ήρεμα. Τώρα έχει αγριέψει η κατάσταση γιατί το φάρμακο αργοπορεί και η οικονομία έχει υποστεί ένα τεράστιο σοκ. Δεν ξέρω, και αυτό θα το δείξει η Ιστορία, αν η τηλεργασία, η τηλεκπαίδευση, η τηλεδιασκέδαση και οι τηλεαγορές κάνουν καλό στην υγεία μας ή η απομόνωση είναι τελικά πολύ επικίνδυνη για τη ζωή μας. Ο άνθρωπος όμως θα επιβιώσει. Εχει ανεξάντλητες δυνάμεις, έχει τον δικό του τρόπο να αντέχει. Δεν λέμε «Θεέ μου, μη μου δώσεις κι άλλες συμφορές απ’ όσες μπορώ να αντέξω»; Ο κόσμος αντιμετωπίζει μια κοινή συμφορά, αλλά μπορεί να την παλέψει με τρυφερότητα. Τα βλέμματα πολλές φορές είναι τόσο έντονα, που μπορούν να αντικαταστήσουν την αγκαλιά.
