Κόκκινη κλωστή δεμένη, στην ανέμη τυλιγμένη, δώσε κλώτσο να γυρίσει, παραμύθι ν’ αρχινίσει! Μια φορά κι έναν καιρό, τα παλιά τα χρόνια, σ’ ένα μεγάλο βασίλειο με ευγενείς, χωρικούς, ιππότες, καλούς και κακούς μάγους, δράκους και νεράιδες, ζούσε ένας βασιλιάς αγαπητός στον λαό, με μία κόρη πεντάμορφη, ώσπου…
Κάπως έτσι ξυπνούν οι θύμησες των παιδικών μας χρόνων. Τότε που σε μια γωνιά του σπιτιού η γιαγιά μάς έλεγε παραμύθια κι εμείς φτιάχναμε στο μυαλό μας εικόνες με ζωηρά χρώματα σε τόπους μακρινούς και ονειρικούς. Από αυτή τη λαϊκή παράδοση δεν θα μπορούσε να λείπει η Γέννηση του Θεανθρώπου. Η ιστορικός – αφηγήτρια Μαρία Παπανικολάου περιγράφει στην «Ορθόδοξη Αλήθεια» τη σχέση των χριστουγεννιάτικων αφηγήσεων με το παραμύθι ως παρακαταθήκη ενός πολύ μακρινού παρελθόντος και την επιρροή του στα παιδιά στη σύγχρονη εποχή.
«Οι παραμυθάδες γινόμαστε γραφικοί επαναλαμβάνοντας συνεχώς από πόσο παλιά μάς έρχεται το παραμύθι… Μπορούμε να προσδιορίσουμε την προέλευσή του στις απαρχές του κόσμου. Τότε που ο άνθρωπος είχε να αναμετρηθεί με τα στοιχεία της φύσης στην καθημερινή πάλη για επιβίωση, να αναμετρηθεί με τους μεγαλύτερους φόβους του, το άγνωστο και την άγνοια. Το παραμύθι ήρθε να καλύψει τις ανάγκες των ανθρώπων σε γνώση, σε εμψύχωση και σε διασκέδαση και ψυχαγωγία. Σύντομα η αφήγηση από τον πιο ικανό της φυλής έγινε ιεροτελεστία, τελετή καθημερινή, που όλοι άκουγαν με προσοχή και ευλάβεια. Η γνώση ήταν κυρίως εμπειρική και μεταδιδόταν μόνο από στόμα σε αυτί και από αυτί σε στόμα».
Η κυρία Παπανικολάου εξηγεί την ανάγκη να ενσωματωθούν σημαντικά θρησκευτικά γεγονότα σε μία σύντομη ή λαϊκή ιστορία. «Είναι φυσικό μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον οι θρησκείες να ενσωματώσουν το παραμύθι ως μέσο άμεσης επαφής και επικοινωνίας με τους πιστούς. Όλες οι θρησκείες του κόσμου έχουν να πουν μια ιστορία σαν παραμύθι, που όμως κρύβει μεγάλες αλήθειες. Τα παραμύθια, οι μύθοι, οι παραβολές, οι διδαχές και οι αφηγήσεις έφταναν γρήγορα και αποτελεσματικά στον συχνά αγράμματο κόσμο με ταχύτητα απίστευτη για τα δεδομένα της τότε ζωής» σημειώνει.
«Οι ιστορίες της Παλαιάς Διαθήκης διαδόθηκαν προφορικά πρώτα και πολύ αργότερα γραπτά στους πιστούς. Έγιναν σύνδεσμος με το παρελθόν, την πίστη και όλους όσοι πιστεύοντας προχώρησαν στη ζωή, δίνοντας δύναμη, κουράγιο, διδαχή και τη βιωμένη εμπειρία της αγάπης του Θεού στους νεότερους», ενώ επισημαίνει πως «δεν είναι τυχαίο που η γέννηση του Θεανθρώπου λέγεται πως είναι η ομορφότερη ιστορία του κόσμου».
Συμβολικό
«Εδώ και 2.020 χρόνια η ιστορία της Γέννησης τροφοδοτεί και ανατροφοδοτείται από την πίστη και την ανάγκη των πιστών να επαναλαμβάνουν την ιστορία. Το φωτεινό αστέρι που ακολούθησαν οι τρεις Μάγοι είναι μήνυμα ελπίδας και καθοδήγησης στη ζωή, αλλά και η υπομονή, η καρτερία και η πίστη των τριών Μάγων (η λέξη «μάγος» έχει περσική καταγωγή και σημαίνει ικανός, δυνατός και βοηθητικός) πώς να μην αποτελέσουν σε ουσιαστικό αλλά και συμβολικό επίπεδο φάρους στην ιστορία της χριστιανικής θρησκείας;» αναφέρει η ιστορικός.
Τα παιδιά έλκονται περισσότερο από όλους από τα παραμύθια και μέσα στους αιώνες άκουγαν την ιστορία της Γέννησης από κληρικούς, γιαγιάδες, παππούδες και γονείς σαν ένα πρώτο σκαλοπάτι της μύησής τους στη θρησκευτική ζωή. «Η ίδια η προφορική αφήγηση της Γέννησης και των γεγονότων γύρω από αυτή αποτέλεσε για τα παιδιά μια εισαγωγή στα θρησκευτικά σύμβολα μέσα από τις καθημερινές αφηγήσεις. Στους βυζαντινούς χρόνους και στον Μεσαίωνα υπάρχουν καταγραφές που αφορούν θεατρικά έργα και δρώμενα θρησκευτικού χαρακτήρα για μεικτό κοινό. Δεν υπήρχαν θεάματα για παιδιά. Αλλωστε, ο ορισμός της «παιδικής ηλικίας» απαντάται στις σύγχρονες κοινωνίες, στις οποίες είναι καθορισμένη η παιδική ηλικία, γεγονός που δεν ήταν δεδομένο σε παλαιότερες ιστορικές περιόδους, όταν τα παιδιά πολύ γρήγορα ξεκινούσαν να εργάζονται», αναφέρει η κυρία Παπανικολάου.
Τα θεάματα με θρησκευτικά θέματα ήταν ιδιαίτερα προσφιλή στο ευρύ κοινό: «Με αποκορύφωμα το έργο ‘‘Η θυσία του Αβραάμ’’ του 17ου αιώνα, γραμμένο από άγνωστο Κρητικό συγγραφέα, τα θρησκευτικά θέματα πάντα αποτελούσαν πόλο έλξης για μικρούς και μεγάλους, ήταν προσφιλή και αγαπημένα στον προφορικό και αργότερα στον γραπτό λόγο. Στις μέρες μας, της φαντασμαγορικής γιορτής των Χριστουγέννων, τα σύμβολα βρίσκουν αναφορές μέσα από τις αμερικανικές υπερπαραγωγές, ταινίες κινουμένων σχεδίων και άλλες μορφές τέχνης που απευθύνονται σε παιδιά».
Η Γέννηση του Χριστού, οι τρεις Μάγοι με τα δώρα ή ακόμη και ο Ηρώδης έχουν αποτυπωθεί σε χιλιάδες βιβλία, παραμύθια, λογοτεχνικά κείμενα ή θεατρικά έργα για παιδιά ανά τους αιώνες. «Η ιστορία της Γέννησης είναι μία. Και όσοι τη χρησιμοποιούν ως σημείο αναφοράς δεν έχουν πολλά περιθώρια να την αλλάξουν, να τη διαφοροποιήσουν ή να πουν κάτι διαφορετικό. Υπάρχουν σημαντικές αναφορές στην παιδική λογοτεχνία, στον κινηματογράφο, στη ζωγραφική, στο παιδικό θέατρο, ακόμα και σε παιχνίδια. Το Άστρο της Βηθλεέμ συνεχίζει να δείχνει τον ίδιο δρόμο και οι Μάγοι συνεχίζουν να το ακολουθούν με όποιον τρόπο κι αν έχει ζωγραφιστεί, κινηματογραφηθεί, θεατροποιηθεί ή γραφτεί αυτή η υπέροχη ιστορία» αναφέρει η κυρία Παπανικολάου.
Οι αόριστοι χρόνος και τόπος που αναφέρονται στα παραμύθια προκαλούν τη σκέψη των παιδιών, δημιουργούν φανταστικούς κόσμους που τα ίδια προσαρμόζουν στις επιθυμίες τους. Στις περιπτώσεις της θρησκείας, όμως, κοινός τόπος είναι η τόνωση της θρησκευτικότητάς μας και η «μετάδοση» της ιστορίας στις νεότερες γενιές. «Η λάμψη, η μεγαλοπρέπεια, η φαντασμαγορία ή η μεταφορά της ιστορίας του Άστρου, της Γέννησης και των Μάγων έχουν να κάνει με τον καλλιτέχνη και οφείλουν να υπηρετούν και την αισθητική, την καλαισθησία. Έγκειται στον γονιό να ελέγξει και να διαλέξει το θέαμα, το βιβλίο, το θεατρικό δρώμενο ή την ταινία που θα δει το παιδί σχετικά με τις ιστορίες των Χριστουγέννων» υπογραμμίζει η Μαρία Παπανικολάου.
Τα παιδιά είναι οι αυστηρότεροι κριτές. Δεν διστάζουν να πουν τη γνώμη τους, ακόμη κι αν είναι σκληρή. Θα τολμήσουν να πουν σε έναν ηθοποιό ότι δεν τους άρεσε η παράσταση ή σε έναν παραμυθά ότι δεν ήταν καλό το παραμύθι, γιατί είναι ειλικρινή, δεν κρύβονται πίσω από λέξεις που δεν τους αντιπροσωπεύουν, όπως κάνουν οι μεγάλοι.
Τρόπος σκέψης
«Τα παιδιά αγαπούν πολύ τα παραμύθια. Αντιδρούν πάντα με αγάπη και προσμονή για το καλό τέλος. Προσωπικά επιθυμώ να αφηγούμαι την ιστορία και δεν ζητώ από τα παιδιά να μου εκφράσουν απορίες. Δυστυχώς ή ευτυχώς, ακόμα και τα παιδιά έχουν αποκτήσει έναν εξαιρετικά περίπλοκο τρόπο σκέψης στις μέρες μας, χάνοντας τη σοφή απλότητα. Το πώς και το γιατί μπορεί εύκολα να γίνουν αφορμή για υπερανάλυση. Αλήθεια δεν θα ήθελα να χαθεί η ομορφιά της ιστορίας. Πώς να εξηγήσεις μια ξαφνική βροχή, ένα ουράνιο τόξο ή το κελάηδημα ενός πουλιού;»
Ζητήσαμε από την κυρία Παπανικολάου να ευχηθεί κάτι για αυτά τα Χριστούγεννα και η ίδια, με την αγάπη που διακρίνει κάθε παραμυθά, μας καλεί να ακούσουμε και να διαβάσουμε τις ιστορίες. «Νομίζω πως πάνω κάτω όλοι οι παραμυθάδες θα έλεγαν την ίδια ευχή. Να ακούσουν τα παιδιά τις ιστορίες των Χριστουγέννων. Να προσπαθήσουν να τις διαβάσουν και να τις ακούσουν. Να φτιάξουν μόνα τους τις εικόνες. Έτσι ίσως έρθουν πιο κοντά στα ουσιαστικά και βασικά νοήματα που σκεπάζουν ο καταναλωτισμός και η υπερπολυτέλεια των γιορτών κάτω από τη χρυσόσκονη των γιορτών. Να ζήσουν τις μέρες μαζί με την οικογένειά τους και να μοιραστούν… να μοιραστούν και να σκεφτούν και αυτούς που δεν έχουν… Πολλές φορές σκέφτομαι με πόσο απλά πράγματα μπορεί να είναι κανείς χαρούμενος. Με μια ιστορία, με μια καλή παρέα. Στις μέρες μας το μεγαλύτερο δώρο είναι η συντροφιά, η αγάπη και η ελπίδα που δίνει η ουσιαστική συναναστροφή. Ας αφήσουμε το Άστρο να λάμψει και να μας οδηγήσει μικρούς και μεγάλους στο φως και στην ελπίδα και ας ακολουθήσουμε τους Μάγους με την ίδια υπομονή, επιμονή και δύναμη, πέρα από όλες τις δύσκολες συνθήκες, στον δρόμο για τη μεγάλη συνάντηση με τον καλύτερό μας εαυτό, με αυτόν τον μικρό και ταπεινό εαυτό μας, που συχνά ξεχνάμε μέσα στα φώτα της γιορτής».
Και κάπως έτσι ολοκληρώθηκε και το δικό μας παραμύθι. Και επειδή οι ήρωές μας ζήσαν καλά, ας ευχηθούμε να ζήσουμε εμείς καλύτερα.
