Βρισκόμαστε στα 1905. Το ημερολόγιο στη Ρωσία γράφει 14 Ιουνίου, στη Δυτική Ευρώπη 27. Μόνο που η Τσαρική, τότε, Ρωσία δεν είναι απλά 13 μέρες πίσω από την εποχή της, αλλά κάποιους αιώνες.
Κι επιπλέον έχει πόλεμο με την Ιαπωνία όπου οι ήττες διαδέχονται η μια την άλλη. Κοντά στην Οδησσό ναυλοχεί το Θωρηκτό «Ποτέμκιν». Το πλήρωμά του και οι αξιωματικοί του είναι στη πλειοψηφία τους… άκαπνοι. Οι άλλοι, οι έμπειροι βρίσκονται στον πόλεμο.
Το μεσημεριανό περιλαμβάνει κρέας. Μόνο που έχει σαπίσει και τα έντομα είναι ευδιάκριτα. Κάποιοι ναύτες αρνούνται να φάνε. Ο υποδιοικητής του πλοίου, ο Ιπολίτ Γκιλιαρόφσκι τους συγκεντρώνει στο κατάστρωμα.
Από εδώ, όπως συμβαίνει συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις, μπερδεύεται ο μύθος με την αλήθεια. Τα μέλη του πληρώματος ξέροντας το βίαιο παρελθόν του αξιωματικού υποψιάζονται ότι θα εκτελεστούν. Καλούν τη φρουρά να μην υπακούσει. Ο Γκιλιαρόφσκι έξαλλος παίρνει ένα όπλο και σκοτώνει ένα ναύτη.
Ακολουθεί γενική στάση. Οι εξεγερμένοι καταλαμβάνουν το πλοίο και το βοηθητικό «Ισμαήλ». Εκτελούν επτά αξιωματικούς και συλλαμβάνουν άλλους έντεκα.
Ο έφεδρος υπαξιωματικός Αφανάσι Ματουσένκο, Ουκρανός στην καταγωγή, εκλέγεται πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής.
Το πλοίο αργά το βράδυ φθάνει στην Οδησσό. Οι βιομηχανικοί εργάτες έχουν ξεκινήσει μεγάλες απεργίες κι υψώνουν κόκκινες σημαίες στα υπό κατάληψη εργοστάσια.
Δύο μέρες αργότερα γίνεται η κηδεία του υπαξιωματικού Γκριγκόρι Νακουλεντσούκ, του μοναδικού νεκρού των εξεγερμένων. Η κηδεία μετατρέπεται σε συλλαλητήριο κατά του Τσάρου. Το ιππικό αναλαμβάνει δράση. Μαίνονται μάχες σώμα με σώμα.
Οι δυνάμεις του Τσάρου σκοτώνουν γύρω στα 2.000 άτομα, αλλά όχι στα σκαλιά της Οδησσού. Σε όλη την πόλη. Στη ταινία η δράση και βία συγκεντρώνεται στα σκαλιά για να υπάρξει μεγαλύτερη ένταση.
https://www.youtube.com/watch?v=6BLHvn9fEg8
Την επομένη δύο μοίρες του Στόλου της Μαύρης Θάλασσας κατευθύνονται στην Οδησσό. Το πλήρωμα του «Ποτέμκιν» τα παίζει όλα για όλα. Περνά ανάμεσα από τα πλοία. Οι ναύτες του Θωρηκτού «Αγιος Γεώργιος ο τροπαιοφόρος» ενώνονται με τους στασιαστές. Μόνο που μια μέρα αργότερα οι πιστοί στο καθεστώς αξιωματικοί και ναύτες αποκτούν και πάλι τον έλεγχο του πλοίου.
Στην Οδησσό ο Στρατός έχει καταστείλει την εξέγερση. Οι «αντάρτες» του «Ποτέμκιν» έχουν μείνει μόνοι. Αποφασίζουν να κινηθούν προς τη Κωστάντζα της Ρουμανίας και απευθύνουν έκκληση προς όλο τον πολιτισμένο κόσμο.
Οι τοπικές αρχές αρνούνται να τους φιλοξενήσουν. Επόμενος σταθμός η Θεοδοσία της Κριμαίας. Εκεί παίρνουν εφόδια – κάρβουνο και νερό – αλλά μια προσπάθεια τριάντα ανδρών να διαρρήξει τις αποθήκες του λιμανιού αποκρούεται. Μετρούν ήδη τις πρώτες σημαντικές απώλειες.
Στις 24 Ιουνίου/7 Ιουλίου επιστρέφουν στη Κωστάντζα. Αυτή τη φορά πλήθος κόσμου τους περιμένει στο λιμάνι για να τους υποστηρίξει. Οι διαπραγματεύσεις με τη Ρουμανική κυβέρνηση αποδίδουν. Το πλοίο επιστρέφεται στη Ρωσία, στο πλήρωμα χορηγείται πολιτικό άσυλο. Το πλήρωμα του «Ισμαήλ» θεωρείται αιχμάλωτο και επιστρέφει στη Ρωσία.
Ενδιαφέρον έχουν αυτά που ακολούθησαν:
-Αρκετά από τα μέλη του πληρώματος επιστρέφουν στη Ρωσία κι υποστήριζαν ότι προσχώρησαν στους επαναστάτες υπό την απειλή βίας. Οι 56 από αυτούς καταδικάζονται σε κάποια χρόνια φυλακή. Επτά εκτελούνται ως πρωταίτιοι.
-Στη Ρουμανία παρέμειναν 600 άτομα, από τα 800 του πληρώματος. Επέστρεψαν μετά την επικράτηση της Επανάστασης του 1917 ως ήρωες.
-Ο πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής, ο Αφανάσι Ματουσένκο, συνέχισε τη δράση του στη Δύση. Συνδέθηκε με τον Λένιν και τον Γκόρκι, συνελήφθη και παραδόθηκε στη Ρωσία όπου απαγχονίστηκε το 1907 στη Σεβαστούπολη.
-Ένας άλλος πρωταγωνιστής οι Γιόσεφ Ντιμιτσιένκο με 31 μέλη του πληρώματος καταφεύγουν στην Αργεντινή το 1908.
-Ο τελευταίος επιζών ήταν ο Ιβάν Μπεσόφ που μέσω Τουρκίας κατέφυγε στην Ιρλανδία κι άνοιξε fish and chip στο Δουβλίνο. Πέθανε στις 25 Οκτωβρίου 1987 σε ηλικία 102 χρόνων!
-Το πλοίο πήρε το όνομά του από τον Γκριγκόρι Ποτέμκιν, τον στρατιωτικό που είχε πρωταγωνιστήσει στη προσάρτηση της Ταυρίδας και του βόρειου Καυκάσου στα μέσα του 18ου αιώνα.
-Το ίδιο το πλοίο καταλήφθηκε από τις Δυτικές Δυνάμεις το 1918 στην Ουκρανική εκστρατεία εναντίον των Μπολσεβίκων στην οποία πήρε μέρος και η Ελλάδα. Μετά την ήττα τους και την αποχώρησή τουςεπεχείρησαν να το βυθίσουν για να μην πέσει στα χέρια των νικητών Μπολσεβίκων.
-Το Ποτέμκιν με την επιστροφή του στη Ρωσία άλλαξε όνομα. Έγινε «Παντελεήμων» και μετά την επικράτηση της Επανάστασης ονομάστηκε «Μαχητής της Ελευθερίας».
-Το 1925 ο Σεγκέι Αιζενστάιν γύρισε την ταινία «Θωρηκτό Ποτέμκιν» που παρά τον προπαγανδιστικό της χαρακτήρα θεωρείται από τα αριστουργήματα της 7ης τέχνης.
-Η εξέγερση ναυτών και εργατών μπορεί να είχε άδοξο τέλος, αλλά για πολλούς θεωρείται ο… σπόρος της Ρωσικής επανάστασης που ακολούθησε 12 χρόνια αργότερα.
-Η ίδια η ταινία δεν απέφυγε τις περιπέτειες της λογοκρισίας ακόμα και στην ίδια την ΕΣΣΔ. Ξεκινούσε με κάποια κείμενα του Τρότσκι. Όταν αυτός έπεσε σε δυσμένεια αντικαταστάθηκαν με αποφθέγματα του Λένιν.
Στη Γερμανία η κυβέρνηση αποφάσισε να κόψει όλες τις βίαιες σκηνές της ταινίας για το φόβο εξεγέρσεων. Αργότερα επί Χίτλερ ο Γκέμπελς εντυπωσιάστηκε, αλλά την απαγόρευσε και αποφάσισε να χρησιμοποιήσει τον κινηματογράφο για την προβολή του καθεστώτος. Βρήκε τον… δικό του Αϊζενστάιν στο πρόσωπο της Λένι Ρίφενσταλ
-Στις ΗΠΑ αφαιρέθηκαν οι σκηνές που ρίχνουν οι στασιαστές τους αξιωματικούς στη θάλασσα φοβούμενοι μήπως αποτελέσουν «εγχειρίδιο ανταρσίας» για τους Αμερικανούς ναύτες στο εμπορικό κυρίως ναυτικό.
-Στη Βρετανία ήταν απαγορευμένη μέχρι το 1978.
Τελικά η ταινία, παρά τους φόβους των λογοκριτών, τη μόνη επανάσταση που πυροδότησε ήταν η κινηματογραφική. Άλλαξε την αντίληψη των πολλών σκηνοθετών για το πως μπορεί να σκηνοθετηθεί μια ταινία!
*Στην κεντρική φωτογραφία αναμνηστική πόζα των αξιωματικών του «Ποτέμκιν» στις αρχές του 1905.
