Το αίτημα για «αλλαγή» δεν ήταν ένα σλόγκαν που σκέφτηκε ο Ανδρέας Παπανδρέου ή κάποιοι σύμβουλοί του. Ήταν πανελλήνιο αίτημα σχεδόν από καταβολής του ελληνικού κράτους, όταν τα πράγματα πήγαιναν από το… κακό στο χειρότερο.
Το 1909 ήταν μια από αυτές τις περιόδους. Ο 20ος αιώνας είχε μπει δυναμικά, αλλά η Ελλάδα ζούσε ακόμα στον προηγούμενο! Ακόμα και τα κόμματα εξουσίας είχαν «ταμπέλες» που θύμιζαν υποταγή.
Ο πρωθυπουργός Δημήτριος Ράλλης ανήκε στο αγγλόφιλο κόμμα. Ο αντίπαλός του Γεώργιος Θεοτόκης στο γερμανόφιλο. Οι δυο τους εναλλάσσονταν στην εξουσία. Δεν κέρδιζε κάποιος, απλά κατέρρεε ο αντίπαλος!
Ο πόλεμος του 1897 είχε αφήσει ανοιχτές πληγές που δεν έλεγαν να κλείσουν.
Η βαριά φορολογία στους φτωχούς και τα προνόμια στους πλούσιους δημιουργούσαν εκτός από άδικο φορολογικό σύστημα και απόγνωση σε μικροεμπόρους, εργάτες και αγρότες.
Βλέπετε μερικά πράγματα στη χώρα αυτή παραμένουν διαχρονικά.
Στην Κρήτη το αίτημα για Ένωση με την Ελλάδα δεν μπορούσε να γίνει δεκτό επειδή οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής δεν το ενέκριναν!
Ένα άλλο, σοβαρό πρόβλημα, ήταν ότι το κράτος ήταν μικρό, αλλά το έθνος μεγάλο. Οι εκτός της χώρας ¨Ελληνες ήταν σαφώς περισσότεροι από τους εντός.
Κι υπέφεραν…
Ήδη στη Μακεδονία είχε ξεκινήσει η Βουλγαρική πολιτική της ενσωμάτωσης των πληθυσμών. Παρά την αποτυχημένη εξέγερση των Βουλγάρων ανήμερα του Αη Ηλία (20 Ιουλίου 1903) οι εκπρόσωποι των Ρώσων στα Βαλκάνια έδειχναν να είναι το πρώτο φαβορί να καταλάβουν την περιοχή από μία Οθωμανική Αυτοκρατορία που κρατιόταν όρθια με… τεχνητές αναπνοές.
Η Αυστροουγγαρία δεν έκρυβε τις φιλοδοξίες της μετά τη Βοσνία και την Ερζεγοβίνη ήθελε να προεκτείνει τις διεκδικήσεις της σε βάρος της Τουρκίας φθάνοντας μέχρι τη Θεσσαλονίκη!
Μέσα σε αυτό το ασφυκτικό περιβάλλον κάθε κυβέρνηση που σέβεται τον εαυτό της θα έπρεπε να ενισχύσει το στρατό. Όμως οι κυβερνήσεις που ανέβαιναν και κατέβαιναν από την εξουσία δεν μπορούσαν να αντιταχθούν στην Αγγλία που ζητούσε ηρεμία και ήθελε να κρατήσει ζωντανή την… ημιθανή Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Άγγλοι τότε ήταν οι Αμερικανοί του σήμερα.
Γιατί;
Μα, αν κατέρρεε η Οθωμανική Αυτοκρατορία οι Ρώσοι θα έβγαιναν στο Αιγαίου. Θα έπαιρναν τα Στενά και θα έκοβαν το δρόμο που οδηγούσε στη Βαγδάτη!
Παράλληλα ο αστικός κόσμος ήθελε δικαιώματα. Μια νέα τάξη είχε ξεπηδήσει. Έμποροι, μορφωμένοι νέοι διεκδικούσαν τη θέση τους στην κοινωνία. Και φυσικά στη νομή της εξουσίας. Όλοι ήθελαν κάτι καινούργιο που θα τους εκφράζει. Αλλαγή!
Από τα τέλη του 1908 κατώτεροι αξιωματικοί άρχισαν να δημιουργούν συνωμοτικές ομάδες. Την Άνοιξη του επόμενου χρόνου ενώθηκαν και δημιούργησαν τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο. Αρχηγό όρισαν τον συνταγματάτρχη Νικόλαο Ζορμπά. Οι περισσότεροι τον είχαν διοικητή στη Σχολή Ευελπίδων, αλλά εκείνη την εποχή είχε μετατεθεί καθώς δεν ήταν αρεστός στη ηγεσία του στρατεύματος που ουσιαστικά ήταν στα χέρια των γιων του Βασιλιά Γεωργίου Α’.
Το βράδυ της 14ης Αυγούστου 1909 όλοι οι δρόμοι οδηγούσαν στο Γουδή. Όχι το σημερινό που είναι τίγκα στη πολυκατοικία, αλλά σε μια μακρινή από την Αθήνα περιοχή όπου ήταν το στρατόπεδο της Φρουράς Αθηνών.
Το εντυπωσιακό είναι ότι εδώ και μέρες οι εφημερίδες είχαν αναλυτικά ρεπορτάζ. Οι «κινηματίες» είχαν στείλει υπόμνημα μέχρι και στον Βασιλιά!
Μια από αυτές, ο Χρόνος τις ξεπέρασε όλες. Προανήγγειλε στις 14 Αυγούστου το κίνημα που θα ξεσπούσε σε λίγες ώρες! Ουδείς αντέδρασε…
* Ο ανθυποπλοίαρχος Δεμέστιχας κατευθύνθηκε στο Γουδή επικεφαλής ναυτών και ενόπλων Μακεδονομάχων. Είχε πολεμήσει κι αυτός στη Μακεδονία. Κανείς δεν τον σταμάτησε. Μάλιστα επειδή η κυβέρνηση που περίμενε τις εξελίξεις είχε φέρει τμήματα χωροφυλάκων από την περιφέρεια. Όταν συναντήθηκε με τους χωροφύλακες οι τελευταίοι προτίμησαν να κοιτάξουν αλλού!
* Άλλο τμήμα χωροφυλακής στην πλατεία Ρηγίλλης πήγε να σταματήσει ενόπλους, αλλά ο επικεφαλής τους δείχνει ένα χαρτί του Χατζημιχάλη που έγραφε: «Θα αντιταχθείτε εις τον στρατόν;». Ο υπομοίραρχος Διοσκουρίδης όχι μόνο δεν τους εμποδίζει, αλλά λέει: «Συντασσόμεθα. Αναμένομεν διαταγάς».
* Ο αρχηγός του κινήματος Νίκος Ζορμπάς με τον λοχαγό Φικιώρη περνούν από την εφορία υλικού στην οποίο ήταν επικεφαλής ο Ζορμπάς και δίνει διαταγή να φορτωθούν σε κάρα τουφέκια και φυσίγγια που πήραν το δρόμο για το Γουδή. Κι εδώ δεν υπήρξε αντίδραση.
* Οι τελευταίοι ξενύχτηδες – μιλάμε για δύο τα ξημερώματα – βλέπουν τα ένοπλα τμήματα και τα χειροκροτούν. Αντίσταση πουθενά. Η σχεδόν πουθενά.
* Στο Νοσοκομείο Συγγρού ο διοικητής του Ζαφειρόπουλος επικοινωνεί με τον πρωθυπουργό Δημήτρη Ράλλη.
– Να τους χτυπήσεις», τον διατάζει στο τηλέφωνο
– Θέλω έγγραφη διαταγή του υπουργού
– Θα την έχεις αμέσως. Είναι δίπλα μου ο υπουργός. Κύριε Μανουσογιαννάκη συντάξατε και υπογράψατε τη διαταγή.
– Όχι κύριε Πρόεδρε, δεν υπογράφω διαταγή αδελφοκτόνου αιματοχυσίας, απαντά μεγαλόφωνα και κοντά στο ακουστικό ο Μανουσογιαννάκης για να τον ακούσει κι ο Ζαφειρόπουλος.
– Τότε παραιτηθείτε, ουρλιάζει ο Ράλλης.
– Πολύ ευχαρίστως. Καληνύχτα σας του λέει κι ακούγεται η πόρτα που χτυπά δυνατά πίσω του.
Μετά απ’ όλα αυτά πώς να μην επικρατήσει το κίνημα;
Συνωστισμός στο Γουδή
Στο Γουδή είχαν συγκεντρωθεί 449 αξιωματικοί, 2.546 στρατιώτες και ναύτες και 67 χωροφύλακες του αντιμοιράρχου Σπυρομήλιου, είχαν μαζί τους και 22 πυροβόλα.
Η κυβέρνηση, αλλά και το παλάτι, ο βασιλιάς Γεώργιος Α’, θορυβήθηκαν. Έστειλαν στο Γουδί τον δήμαρχο Αθηναίων Σπύρο Μερκούρη και τον προσωπάρχη του υπουργείου Στρατιωτικών Αναστάσιο Παπούλια, για να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις με τους στασιαστές.
– Παραίτηση της κυβέρνησης
– Αμνήστευση των αξιωματικών για το κίνημά τους
Αυτές ήταν οι δύο πρώτες απαιτήσεις. Η δύναμη που είχε συγκεντρωθεί στο Γουδί για τα δεδομένα της εποχής ήταν τεράστια και προξενούσε τρόμο.
Τρόμο σε ποιους; Ο κόσμος δέχτηκε με ευχαρίστηση τη παρέμβαση του στρατού. Ήταν το αίτημα της αλλαγής που λέγαμε στην αρχή. Μέχρι τότε οι εθνικές ταπεινώσεις διαδέχονταν η μία την άλλη.
Η παραίτηση Ράλλη
Ο πρωθυπουργός Δημήτριος Ράλλης δεν μπορούσε παρά να παραιτηθεί. Δεν είχε τα μέσα να αντιμετωπίσει το κίνημα. Στις 16 Αυγούστου σχηματίστηκε κυβέρνηση υπό τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, ο οποίος εκπροσωπούσε το τρίτο κόμμα στη Βουλή.
Η πρώτη της ενέργεια ήταν να αμνηστεύσει τους κινηματίες. Η δεύτερη να δώσει τα στρατιωτικά υπουργεία σε μέλη του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» που είχε οργανώσει το Κίνημα. Ο συνταγματάρχης Λαπαθιώτης ορκίστηκε υπουργός Στρατιωτικών και ο πλοίαρχος Δαμιανός αντίστοιχα των Ναυτικών. Έπιασε αμέσως δουλειά. Σε 82 μέρες πέρασε από τη Βουλή 169 Νομοσχέδια που του έστειλε ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος!
Δέκα μέρες μετά απομακρυνόντουσαν από το στράτευμα ο Διάδοχος Κωνσταντίνος και οι πρίγκιπες Νικόλαος, Χριστόφος, Ανδρέας, Γεώργιος. Το κίνημα είχε επικρατήσει πλήρως και είχε επιβάλει απόψεις που δεν θα τολμούσε να επιβάλει καμία κυβέρνηση. Τι ήταν όμως οι αξιωματικοί που πήραν τα όπλα κι ανέτρεψαν τη κυβέρνηση;
Κατ’ αρχήν δεν ήταν μία η συνωμοτική ομάδα. Ήταν δύο. Ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» που αποτελούσαν οι ανώτεροι αξιωματικοί και είχε αρχηγό το Νίκο Ζορμπά και ο «Σύνδεσμος Υπαξιωματικών» που ήταν ο πιο δραστήριος με αρχηγό τον ταγματάρχη Γεώργιο Καραϊσκάκη, εγγονό του οπλαρχηγού του ’21 και βουλευτή Καρδίτσας (τότε δεν υπήρχε ασυμβίβαστο). Οι υπαξιωματικοί ήταν πιο δραστήριοι και ζητούσαν ριζικές αλλαγές στη χώρα σε αντίθεση με τους αξιωματικούς που ήσαν πιο επιφυλακτικοί.
Ο Καραϊσκάκης, ο Ζορμπάς και ο Πάγκαλος
Η επανάσταση του 1909 ξεκίνησε από τους υπαξιωματικούς, αλλά σιγά σιγά απλώθηκε σε όλες τις βαθμίδες του στρατεύματος. Τα πνεύματα οξύνθηκαν τον Μάιο του 1909 και αιτία ήταν η συμπεριφορά των πριγκίπων στο στράτευμα. Οι πρώτες συσκέψεις έγιναν στο σπίτι του ανθυπολοχαγού Θόδωρου Πάγκαλου που αργότερα έγινε διάσημος για τα πραξικοπήματά του. Ήταν ο παππούς του σημερινού πολικού που θα μείνει στην ιστορία για το «μαζί τα φάγαμε». Παράλληλες κινήσεις γίνονται και από λοχαγούς. Το καλοκαίρι του 1909 συνωμοτούν:
Υπαξιωματικοί
Ανθυπολοχαγοί
Λοχαγοί
Κάποια στιγμή οι τρεις αυτές ομάδες ενώθηκαν. Κι όπως συμβαίνει στο στρατό οι ανώτεροι επέβαλαν τη θέλησή τους στους κατώτερους που ήθελαν πιο ριζικές αλλαγές, όπως την έξωση του ίδιου του βασιλιά!
…Κοινό μυστικό
Μπορεί μια κίνηση στρατιωτικών να γίνει αντιληπτή από την κυβέρνηση κι αντί να διαλυθεί ή έστω να συλληφθούν οι επικεφαλής της να πέφτει η ίδια η κυβέρνηση; Ναι μπορεί αν είμαστε στην Ελλάδα του 1909. Στις 25 Ιουνίου στο σπίτι του υπολοχαγού Χρήστου Χατζημιχάλη έχουν συγκεντρωθεί 181 αξιωματικοί. Αν και στρατιωτικοί δεν έχουν πάρει ιδιαίτερα μέτρα ασφαλείας. Κάνουν φασαρία, καπνίζουν με αποτέλεσμα ο καπνός να βγαίνει από τα παράθυρα και… μιλούν δυνατά και πολύ. Ο φρούραρχος Αθηνών ο Σχινάς μπαίνει στο σπίτι με τους άνδρες του και προσπαθεί να πάρει από το τραπέζι το πρωτόκολλο του Στρατιωτικού Συνδέσμου που ήταν έτοιμοι να υπογράψουν οι κινηματίες. Δεν τα καταφέρνει, φεύγει άπρακτος και ειδοποιεί σχετικά τη κυβέρνηση. Ο Θεοτόκης που ήταν τότε πρωθυπουργός, προτίμησε να παραιτηθεί αντί να τα βάλει με τους στρατιωτικούς.
Η απόδραση από το Μεταγωγών
Η κυβέρνηση Ράλλη, που διαδέχτηκε αυτ’η του Θεοτόκη προσπαθώντας να κάνει επίδειξη δύναμης συλλαμβάνει δύο από τα βασικά στελέχη του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Τους αξιωματικούς Σάρρο και Ταμπακόπουλο. Τους φυλακίζει στο Μεταγωγών.
Μέρα μεσημέρι ο Θόδωρος Πάγκαλος αποφασίζει να τους ελευθερώσει. Πάει σ
την Ομόνοια βρίσκει μια «Βικτώρια» (άμαξα με δύο άλογα) τα συμφωνεί με τον οδηγό της Γιάννη Λατέρνα και μπαίνει στο Μεταγωγών μέρα μεσημέρι, «την ώρα που κοιμάται όλη η Ελλάδα» όπως έλεγε. Και πραγματικά κάτω από συνθήκες που θυμίζουν κινηματογραφική ταινία τους απελευθερώνει!
Επανάσταση ή Κίνημα;
Ήταν επανάσταση ή κίνημα αυτό που εκδηλώθηκε; Με τη ψυχρή λογική ήταν κίνημα. Δυνάμεις του στρατού επέβαλαν την άποψή τους στην κυβέρνησ και την αντικατέστησαν με άλλη, έστω και κοινοβουλευτική. Μόνο που το κίνημα αγκαλιάστηκε από τον κόσμο που ενώθηκε με τον στρατό. Το κίνημα γρήγορα έγινε Επανάσταση.
Τι έμεινε από την επανάσταση του 1909; Η διάθεση για αλλαγή που είχε ο κόσμος, ο Βενιζέλος που ήρθε στην Αθήνα με πρωτοβουλία του Στρατιωτικού Συνδέσμου και η νέα προσπάθεια για αλλαγή σε όλους τους τομείς. Το διάστημα εκείνο μπήκαν οι βάσεις της στρατιωτικής αναδιοργάνωσης που οδήγησε στις επιτυχίες των Βαλκανικών πολέμων, στο διάστημα εκείνο η Ελλάδα πρόλαβε, έστω και στο… τσακ, το τρένο του εκσυγχρονισμού που επέβαλε ο 20ος αιώνας ο οποίος είχε μπει πριν από λίγο.
Διαβάσαμε πριν γράψουμε
Βουρνά Τάσου: Γουδί, το κίνημα του 1909, σειρά «Τα φοβερά ντοκουμέντα», εκδόσεις Φυτράκη, Αθήνα 1976
Γρηγοριάδης Φοίβος: Η επανάστασις του 1909 και ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος, περιοδικό Εικονογραφημένη Ιστορία, τεύχος 14, Αύγουστος 1969
Ρούσσος Γεώργιος: Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 5ος, Έκδοση Ελληνική Μορφωτική Εστία, Αθήνα 1976
Συλλογικό: Η Μεγάλη Ιστορία του 20ου αιώνα, τόμος 1, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002
Συλλογικό: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 14ος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Συλλογικό: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τόμος 6ος, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003
Συλλογικό: Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 14ος, εκδόσεις Δομή, Αθήνα, χχε
Ε-Ιστορικά, τεύχος 289, 9 Ιουνίου 2005
