Από τις αρχές της δεκαετίας του ΄30 η Ευρώπη ζούσε με την αγωνία του πολέμου. Η οικονομική κρίση του 1928 είχε έρθει με… χρονοκαθυστέρηση, ενώ τα ανοιχτά ζητήματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου έγιναν… πληγές.
Στην Ιταλία ο Μουσολίνι μιλούσε για την αναβίωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας!
Ο Χίτλερ είχε ανέβει στην εξουσία, από το 1933, η χώρα του έφυγε από τον.. ΟΗΕ της εποχής που λεγόταν Κοινωνία των Εθνών, αλλά και τη συνδιάσκεψη για τον αφοπλισμό.
Τον Φεβρουάριο τής ίδιας χρονιάς Γιουγκοσλάβοι, Τσεχοσλοβάκοι και Ρουμάνοι αναβίωσαν τη Μικρή Αντάντ φοβούμενοι τις επεκτατικές βλέψεις της Ουγγαρίας.
Στα Βαλκάνια Έλληνες και Τούρκοι είχαν έρθει πιο κοντά υπογράφοντας διμερείς συμφωνίες, ενώ οι Βούλγαροι ζητούσαν έξοδο στο Αιγαίο και αναθεώρηση των συνθηκών που υπογράφτηκαν με τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Όσο για την Αλβανία γινόταν όλο και πιο πολύ…. Ιταλική. Άλλωστε, το 1939 θα γινόταν και επίσημα με την κατάληψή της.
Οι λαοί της Βαλκανικής ανησυχούσαν κι αυτή η ανησυχία μεταφράστηκε σε προσέγγιση που επισφραγίστηκε από το Βαλκανικό Σύμφωνο του 1934.
Δεν ήταν εύκολος ο δρόμος. Από τη μια ο φόβος του πολέμου κι από την άλλη οι πολλές διαφορές που κάθε τόσο λύνονταν (προσπαθούσαν είναι το σωστότερο…) να λυθούν με τα όπλα.
Τον Οκτώβριο του 1930 στην Αθήνα, ένα χρόνο μετά στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα, το 1931 στο Βουκουρέστι και το 1932 στη Θεσσαλονίκη μπήκαν οι βάσεις της συμφωνίας.
Ήταν 9 Φεβρουαρίου όταν στην Αθήνα, στην Ακαδημία Αθηνών, υπογράφτηκε το Βαλκανικό Σύμφωνο. Δεν ήταν εκεί όλοι.
-Η Αλβανία θεωρήθηκε πολύ αδύναμη για να καθορίσει ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική. Στην ουσία λειτουργούσε ως εντολοδόχος της Ιταλίας, και
-Η Βουλγαρία δεν αποδεχόταν με κανένα τρόπο το πρώτο άρθρο της Συνθήκης τη διατήρηση των υφιστάμενων συνόρων αφού, όπως είπαμε, διακαής πόθος της ήταν η έξοδος στο Αιγαίο που σήμαινε απώλεια μέρους του ελληνικού – κυρίως – εδάφους.
Ποιοι έμεναν; Ελλάδα, Τουρκία, Γιουγκοσλαβία και Ρουμανία.
Η συμφωνία ήταν κυρίως στρατιωτική. Θεωρούσε δεδομένα τα σύνορα των χωρών και προέβλεπε την στρατιωτική συνδρομή σε περίπτωση επίθεσης σε κάθε χώρα μέλος του συμφώνου. Επίσης απαγόρευσε ξεχωριστες διμερείς συμφωνίες.
Κυβέρνηση, τότε, ήταν το Λαϊκό Κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη με τη σύμπραξη των Κονδύλη και Μεταξά. Έλεγχε του 138 από τους 248 βουλευτές. Στην αντιπολίτευση ήταν οι Φιλελεύθεροι του Βενιζέλου με τη σύμπραξη των Καφαντάρη, Παπαναστασίου, Μυλωνά και Μιχαλακόιπουλου με 110 βουλευτές.
Οι φιλικές εφημερίδες θεώρησαν τη Συμφωνία ως ένα άλμα προς την ειρήνη
Αντίθετα ενστάσεις διατύπωσαν ο Βενιζέλος, ο Μιχαλακόπουλος και ο Μεταξάς ο οποίος με το κόμμα του και πέντε ακόμα βουλευτές μετείχε του κυβερνητικού συνασπεισμού!
Θεώρησαν τη συμφωνία επισφαλή, ακόμα και βλαπτική για τα εθνικά συμφέροντα. Υποστήριξαν, για παράδειγμα, πως εάν η Ιταλία επιτεθεί στη Γιουγκοσλαβία, θα μπορέσουμε να πείσουμε τον ελληνικό λαό να πολεμήσει; Στο όνομα τίνος συμφέροντος;
Βενιζέλος και Μεταξάς θεωρούσαν πιο ασφαλείς τις διμερείς συμφωνίες όπως αυτή με την Τουρκία που δεν έμπλεκαν σε ζητήματα όπως οι σχέσεις της Γιουγκοσλαβίας με τους γείτονές της Ιταλούς και Ούγγρους ή τους Ρουμάνους που θεωρούσαν απειλή τους Βουλγάρους και τους Σοβιετικούς.
Οι ελληνικές ενστάσεις έδωσαν αφορμή στη Γιουγκοσλαβία να πλησιάσει τη Βουλγαρία, να υπογράψει μαζί της τρία χρόνια αργότερα (1937) συμφωνία «αιώνιας φιλίας», με μόνη παραχώρηση την παραίτησή της από τις διεκδικήσεις σε βάρος της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, αλλά όχι την αξίωσή της για «έξοδο» στο Αιγαίο.
Αλλωστε οι Βούλγαροι είχαν ήδη πλησιάσει την ΕΣΣΔ, ενώ οι Τούρκοι με τη σειρά τους πλησίασαν τη Βρετανία και στη συνέχεια την Ελλάδα με αποτέλεσμα την υπογραφή της ελληνοτουρκικής συμφωνίας το 1938.
Η συνέχεια δικαίωσε τις ενστάσεις των Βενιζέλου και Μεταξά. Ο δεύτερος μάλιστα ήταν αυτός που το 1938 έβαλε την υπογραφή του στο ελληνο-τουρκικό σύμφωνο βάζοντας στο συρτάρι το αντίστοιχο Βαλκανικό που φυσικά δεν εφαρμόστηκε ποτέ.
Ενδιαφέρον είχε και η στάση του ΚΚΕ που τάχτηκε εξ αρχής κατά του συμφώνου που το θεωρούσε καθαρά στρατιωτικό. Χαρακτηριστικοί οι τίτλοι του Νέου Ριζοσπάστη τις μέρες της υπογραφής της Συμφωνίας…
αλλά και η γελοιογραφική απεικόνιση
Ουσιαστικά το Σύμφωνο των τεσσάρων των Βαλκανίων έγινε από τον φόβο της ανατροπής της ισορροπίας δυνάμεων στην περιοχή, χωρίς να υπολογίζουν ότι σε έναν Παγκόσμιο Πόλεμο όπως αυτός που ακολούθησε, ανατράπηκαν τα πάντα. Ρουμάνοι και Βούλγαροι πήγαν με τον Άξονα, η Γιουγκοσλαβία κατέρρευσε μέσα σε λίγα 24ωρα από την επίθεση των Γερμνανών, Αλβανία δεν υπήρχε και η Ελλάδα χωρίς συμμάχους στην περιοχή πολέμησε τους Ιταλούς.
Όσο για τους Τούρκους ήταν – και τότε – ουδέτεροι, αποκομίζοντας μόνο κέρδη από την παγκόσμια σφαγή!
