Ο Βασίλειος Παπακώστας, διευθυντής της Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος στην Ελλάδα, βρισκόταν στην αίθουσα εκδηλώσεων ενός δημοτικού σχολείου και παρουσίαζε στα παιδιά την ασφαλή χρήση του διαδικτύου.
- Συνέντευξη στον Μάνο Μεϊμαράκη
Ενώ τους εξηγούσε γιατί δεν πρέπει να στέλνουν γυμνές φωτογραφίες τους σε κανέναν και με κανέναν τρόπο, δύο πιτσιρίκια του σχολείου τον διέκοψαν, λέγοντάς του: «Κύριε, εμείς το κάνουμε αυτό»… Επειτα από 32 χρόνια στην Αστυνομία, τα επτά εκ των οποίων στη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος, αυτή ήταν, ίσως, η πιο αμήχανη στιγμή στην καριέρα του αστυνομικού διευθυντή. Κάποια παιδιά, ακούγοντας την αθώα και ταυτόχρονα τρομακτική δημόσια εξομολόγηση των συμμαθητών τους, τη θεώρησαν αστείο κι άρχισαν να γελούν. Ομως για τον ίδιο και τους αστυνομικούς της υπηρεσίας του άνοιγε μια νέα υπόθεση, σαν αυτές που εξιχνιάζουν σχεδόν κάθε μέρα.
Ανάμεσα στα δεκάδες αναμνηστικά που έχουν προσφέρει κατά καιρούς στη Δίωξη φορείς και σχολεία ξεχωρίζουν μια αλαβάστρινη κουκουβάγια, την οποία χάρισαν στη Δίωξη γονείς και κηδεμόνες από όλα τα σχολεία των Αχαρνών, και ένα αναμνηστικό προς τον ίδιο από ειδική υπηρεσία του Γενικού Επιτελείου Στρατού.
«Υπάρχουν άλλα;»
«Ναι, έχουμε και μέσα. Είναι εκατοντάδες – επιστολές, e-mails, αναμνηστικές πλακέτες. Δεν χωράνε όλα εδώ. Κάθισε».
Από το γραφείο του στον 13ο όροφο της Γενικής Αστυνομικής Διεύθυνσης Αττικής βλέπει όλη την Αθήνα. Και από τις οθόνες της υπηρεσίας, όλη την Ελλάδα. Θα περίμενε κανείς ότι εξαιτίας των περιορισμών για την προστασία της δημόσιας υγείας από τον Covid-19 θα είχαν μειωθεί τα κρούσματα ηλεκτρονικών εγκλημάτων. «Τελευταία έχουν αυξηθεί πάρα πολύ οι υποθέσεις που χειριζόμαστε. Μάλιστα, είναι αρκετά αναβαθμισμένες πλέον οι ηλεκτρονικές απάτες και οι επιθέσεις κατά πληροφοριακών συστημάτων. Αλλά έχουν αυξηθεί και οι υποθέσεις πορνογραφίας ανηλίκων, με μια μικρή πτώση όμως σε σχέση με πέρσι, ενώ παγκοσμίως έχει παρατηρηθεί αύξηση».
Ο διευθυντής της Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος στην Ελλάδα είναι ένας ήρεμος άνθρωπος, σοκαριστικά ειλικρινής, με μια ικανότητα να περιγράφει με καθηλωτική απλότητα πολύ σοβαρά πράγματα. «Επειδή -λόγω περιορισμών- δεν μπορούσαν να ταξιδέψουν οι παιδόφιλοι σε διάφορους προορισμούς που πηγαίνουν για να βρεθούν με ανηλίκους, στην καραντίνα πλήρωναν για να δουν βιασμό παιδιών σε ζωντανή μετάδοση. Στην Ελλάδα δεν έχουν εντοπιστεί κέντρα παραγωγής τέτοιου υλικού. Είναι φαινόμενο το οποίο κυρίως παρατηρείται σε μη προηγμένες χώρες».
Η άλλη πλευρά του νομίσματος είναι τα κέντρα διακίνησης, οι υπεράνω πάσης υποψίας που καραδοκούν μέσα από έναν υπολογιστή ή ένα κινητό να αρπάξουν παιδικές ψυχές. Στον «πόλεμο» με μία από τις πιο σκοτεινές πλευρές του ανθρώπου, στους διαδικτυακούς ιστούς και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η Δίωξη μάχεται με προηγμένα λογισμικά. «Ως Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος, δεν έχουμε να ζηλέψουμε τίποτε από το εξωτερικό. Μας βλέπουν ισότιμα και σε διεθνές επίπεδο συμμετέχουμε σε όλα τα όργανα με στελέχη μας. Με ειδικό λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης, με το οποίο σκανάρουμε καθημερινά το διαδίκτυο, μπορούμε να βλέπουμε αμέσως, σε πραγματικό χρόνο, ποιος κατεβάζει υλικό παιδικής πορνογραφίας και σε τι όγκο».
Μάλιστα, ένα τέτοιο περιστατικό μου εξηγεί ότι συνέβη πολύ πρόσφατα: «Εστελνε κάποιος μια σειρά γυμνών φωτογραφιών ανηλίκου και ταυτόχρονα το ίδιο το ανήλικο άτομο έστελνε από εφαρμογή μηνυμάτων φωτογραφίες του σε άλλο ενήλικο άτομο. Επίσης, αν κάποιος ανεβάσει τέτοιο υλικό σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης, θα ενημερώσει και το ίδιο το μέσο εμάς ή την αντίστοιχη χώρα στην οποία διακινείται τέτοιο υλικό».
Στο ερώτημα από ποια ηλικία τα παιδιά στην Ελλάδα ανοίγουν λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο αστυνομικός διευθυντής Βασίλειος Παπακώστας απαντά ότι «δεν είναι πολλά, αλλά είναι αρκετά τα παιδιά από 9 έως 12 ετών στην Ελλάδα που έχουν λογαριασμούς στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης», χωρίς να κρύβει τον προβληματισμό
του.
Το φαινόμενο μικρά παιδιά να έχουν facebook, Ιnstagram, Snapchat, TikTok και να γνωρίζουν να ψάχνουν ανώνυμα στο διαδίκτυο θυμίζει το ανοιχτό κουτί της Πανδώρας. Σε δυτικές χώρες δωδεκάχρονα γνωρίζουν τα «hacks» των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, παρεμβαίνουν στον κώδικα ιστοσελίδων και μπαίνουν στο dark web. Στη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος είχαν δει τις τάσεις αυτές να πλησιάζουν και στην Ελλάδα.
«Τρέχουν» τις εφαρμογές αυτές εκτός ωραρίου εργασίας, αφιλοκερδώς
Πριν από μερικά χρόνια άρχισε να εφαρμόζεται μια σειρά καινοτόμων δράσεων της Ελληνικής Αστυνομίας, με τους αστυνομικούς της Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος στην Ελλάδα να μελετούν, να σχεδιάζουν, να οργανώνουν τις αποστολές και να «τρέχουν» τις εφαρμογές αυτές εκτός ωραρίου εργασίας, αφιλοκερδώς, πολλές φορές αυθημερόν, από τη μια γωνιά της χώρας στην άλλη. Με τη συνεργασία δασκάλων, καθηγητών, γονιών, όλοι μαζί άρχισαν να χτίζουν ένα firewall, ένα τείχος προστασίας, όχι στον εικονικό αλλά στον πραγματικό κόσμο, γύρω από τα παιδιά σε όλη τη χώρα.
«Το κάνουμε επειδή το θέλουμε και μας αρέσει. Η αμοιβή μας είναι η ευχαρίστηση που αντλούμε όταν μας υποδέχονται στην αρχή και όταν στο τέλος μάς δείχνουν πόσο ανάγκη το είχαν τα παιδιά. Και επιστρέφουμε ικανοποιημένοι κάθε φορά, ετοιμάζοντας την επόμενη αποστολή, γιατί βλέπουμε ότι αυτές οι δράσεις αγγίζουν την κοινωνία».
Η Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκήματος είναι υπηρεσία Ασφαλείας. Βγάζουν ομάδες έξω, κάνουν παρακολουθήσεις, έρευνες κατ’ οίκον, δικογραφίες, συλλήψεις. «Δεν κάνουμε μόνο το διαδικτυακό κομμάτι και όσες υποθέσεις χειριζόμαστε τις χειριζόμαστε αυτοτελώς, ενώ ταυτόχρονα κάνουμε και αυτές τις καινοτόμες δράσεις. Και χαιρόμαστε, γιατί λειτούργησαν αυτές οι δράσεις. Το πρόβλημα στην Ελλάδα πλέον δεν είναι πολύ μεγάλο, όπως παλιότερα. Τα παιδιά άρχισαν να αποκτούν αυτή την κουλτούρα της ασφάλειας στο διαδίκτυο. Επίσης, είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι πλέον και οι γονείς είναι συνειδητοποιημένοι και ανησυχούν. Τα παιδιά από την ε΄ δημοτικού δείχνουν αρκετό ενδιαφέρον, όπως και τα παιδιά του γυμνασίου και του λυκείου είναι πιο προσεκτικά. Οταν τους μιλάς, π.χ., για το sextortion ή για το sexting, που είναι κάτι που κάνουν, και τους λες από τι κινδυνεύουν, προσγειώνονται στην πραγματικότητα. Και φέτος πρώτη φορά απευθυνθήκαμε και σε παιδιά από 4 έως 10 ετών».
Δάσκαλοι και καθηγητές, αρκετές φορές προτού φτάσει κλιμάκιο της υπηρεσίας για την εκδήλωση, έχουν ενημερώσει ότι στο σχολείο υπάρχει υπόθεση με θύμα κάποιο παιδί. «Εχουμε πάει σε σχολεία όπου γνωρίζαμε από τους δασκάλους ότι υπήρχε πρόβλημα. Βέβαια, πάντα μιλάμε με τα σχολεία πριν και ρωτάμε: “Αντιμετωπίζετε κάτι ιδιαίτερο; Εχετε περιπτώσεις bullying; Εχετε περιπτώσεις sexting;” Σε αυτές τις περιπτώσεις στοχεύουμε ιδιαίτερα και αναλύουμε περισσότερο, ώστε να γίνουν κατανοητά τα πράγματα από τα παιδιά. Αλλά μας έχει προκύψει στη διάρκεια εκδηλώσεων τα παιδιά από μόνα τους να μας μιλήσουν. Εχει τύχει σε ημερίδα σε σχολείο, όπως εξηγούσαμε γιατί δεν πρέπει να στέλνουν γενικά φωτογραφίες -όχι μόνο γυμνές-, να σηκωθούν όρθια δύο παιδιά και να μου πουν: “Κύριε, το κάνουμε κι εμείς αυτό!» Και γέλασαν και τα υπόλοιπα, γιατί το θεώρησαν και λίγο αστείο».
Ως επικεφαλής όλων των ερευνών επί σειρά ετών, έχουν περάσει από μπροστά του χιλιάδες αρρωστημένες, απάνθρωπες κι αλλόκοτες εικόνες. «Σας έχουν αλλάξει αυτά τα επτά χρόνια; Πόσο αντέχει ένας αστυνομικός να βλέπει επί χρόνια όλα αυτά; Ζητούν οι αστυνομικοί της υπηρεσίας να μετακινηθούν σε άλλες υπηρεσίες;» Σε μια… ριπή ερωτήσεων επιχείρησα να βρω την αχίλλειο πτέρνα της Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος στην Ελλάδα.
«Οχι. Οσα χρόνια είμαι εδώ, δεν έχει ζητήσει κανείς να φύγει και είναι όλοι νέοι σε ηλικία. Και, όχι, δεν έχω αλλάξει! Ομως έχω ωριμάσει περισσότερο» απάντησε.
Δεν υπάρχει τρόπος, σκέφτομαι, για κανέναν να γυρίζει στην οικογένειά του το βράδυ «καθαρός» έπειτα από όλα αυτά κάθε μέρα. Είναι πολύ «βρόμικο» όλο αυτό. «Δεν είναι βρόμικο;» τον ρωτάω. Σε κλάσματα του δευτερολέπτου άλλαξε το πρόσωπό του. Με βαριά χροιά και με τα χέρια του πάνω στο γραφείο, σαν να θέλει να σηκωθεί, μου απαντάει: «Ναι! Είναι πολύ βρόμικο». Με μια παύση μερικών δευτερολέπτων, συνεχίζει: «Και απεχθές». Λίγο νωρίτερα μου εξηγούσε πώς εργάζονται στην υπηρεσία, προκειμένου να «δέσουν» τις δικογραφίες σε βάρος ατόμων που διακινούν υλικό παιδικής πορνογραφίας. Ποτέ και κανείς δεν έχει αμφισβητήσει τα ευρήματά τους. Δεν θα ήθελα να δω τι έχει δει… Πρόφερε με μεγάλο κύρος και αποστροφή τη λέξη «απεχθές».
«Βλέπουμε φρικτά πράγματα»
«Βλέπουμε φρικτά πράγματα. Αλλά για όλους μας εδώ, στην υπηρεσία, είναι καθημερινότητα πλέον. Θα είμαι απόλυτα ειλικρινής: το βλέπω καθαρά επαγγελματικά. Δεν το αφήνω να περάσει μέσα μου. Σκεφτείτε ότι έχουμε δεκάδες υποθέσεις τον χρόνο. Μπορούμε να αφήνουμε όλα αυτά να περάσουν μέσα μας;»
Οι γονείς συνήθως μαθαίνουν αργά ότι τα παιδιά έχουν μπλέξει σε τέτοιες καταστάσεις, και έχω απέναντί μου τον καταλληλότερο άνθρωπο για να μου εξηγήσει γιατί τα παιδιά δεν μιλούν στους γονείς τους. «Πρώτα, είναι η ντροπή, μετά, η αδιαφορία των γονιών και, τέλος, ο φόβος. Και πρώτα η ντροπή, γιατί ένα παιδί ντρέπεται. Ντρέπεται, γιατί αισθάνεται ιδιαίτερα άσχημα και μπορεί να θεωρεί ότι έχει συμμετοχή και πως φταίει σε ό,τι έχει γίνει. Και θα σου πω την αλήθεια! Και στα παιδιά μου και στα παιδιά στα σχολεία το λέμε συνέχεια: “Ο,τι χρειαστείτε θα επικοινωνήσετε άμεσα μαζί μας”. Εχουμε περιπτώσεις που στο τηλεφωνικό μας κέντρο τηλεφωνούν ακόμα και ανήλικα. Το μικρότερο που έχει καλέσει ήταν 12 ετών».
Οι γονείς να επενδύουν στην επικοινωνία και την εμπιστοσύνη
Στο πρόσωπό του, όταν είπε: «Ο,τι χρειαστείτε θα επικοινωνήσετε άμεσα μαζί μας», αποτυπώθηκε η αγωνία του γονιού όταν συμβουλεύει τα παιδιά του. «Αισθάνεστε και μπαμπάς όλων των παιδιών;» τον ρώτησα. «Ναι, γιατί όχι; Οταν έρχονται και μας λένε: “Κύριε, μας άρεσε πολύ αυτό που κάναμε εδώ σήμερα, μάθαμε πολλά πράγματα, ευχαριστούμε», και βλέπεις πως έχουν αλλάξει τρόπο σκέψης για τη χρήση του διαδικτύου, εκεί λες: “Κάτι κάναμε εδώ σήμερα!” Μας πλησιάζουν, μας λένε τις απορίες τους, τι θέλουν να κάνουν, “εγώ, όταν μεγαλώσω, θα γίνω γιατρός” λέει το ένα, “εγώ δικηγόρος”, “εγώ θα έρθω στη Δίωξη” μας έλεγε το άλλο. Φυσικά και τα αισθανόμαστε σαν δικά μας παιδιά. Νιώθεις ότι είσαι κοντά, ότι πρέπει να τους προσφέρεις».
Στη γειτονιά του τον πλησιάζουν γείτονες γονείς, για να ζητήσουν συμβουλές ή να του εκμυστηρευτούν ένα πρόβλημα. Και, απ’ ό,τι κατάλαβα, συμβαίνει συχνά. Ο διευθυντής της Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος στην Ελλάδα είναι και ο ίδιος πατέρας δύο παιδιών στην εφηβεία. Θα έχουν σίγουρα λογαριασμούς στο Instagram και το facebook. Τον ρώτησα ανοιχτά αυτό που σκεφτόμουν αρκετή ώρα: «Οπωσδήποτε θα ελέγχετε το περιεχόμενο που ανεβάζουν». «Οχι» μου απάντησε πολύ ήρεμα. «Ορθόν, αφού έρχεστε το πρωί στην υπηρεσία, ανοίγετε τον υπολογιστή και τα βλέπετε όλα από εδώ. Για αυτό δεν ελέγχετε τα κινητά τους» επιμένω. Εκείνος γελάει. «Οχι! Εχουμε επενδύσει από κοινού με τη σύζυγό μου κι έχουμε καλλιεργήσει -και αυτό προτείνω σε όλους τους γονείς και το λέμε παντού- την επικοινωνία και την εμπιστοσύνη προς τα παιδιά. Ακόμα και την ασφαλέστερη χρήση ενός δικτύου να κάνει ένα παιδί, πάντα μπορεί κάποιος να το προσεγγίσει περίεργα. Τα παιδιά πρέπει να έχουν το θάρρος και την οικειότητα να απευθυνθούν στους γονείς, χωρίς να φοβούνται για συνέπειες. Η προστασία μας προς τα παιδιά οφείλει να είναι διδακτική».
