Το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Γιάννη Καλπούζου «Σέρρα, η ψυχή του Πόντου» ζωντανεύει ξανά στη σκηνή, μετά την καλλιτεχνική επιτυχία του περασμένου έτους, και κάνει φέτος πρεμιέρα στο Μικρό Θέατρο Ανεσις με την ταλαντούχα ηθοποιός Χρύσα Παπά.
- Από τη Μαρία Ανδρέου
Μια θεατρική εμπειρία που συνεπαίρνει τον θεατή σε ένα μοναδικό ταξίδι, απ’ όπου κι αν κατάγεται. Η ταλαντούχα ηθοποιός Χρύσα Παπά συγκλονίζει, συγκινεί, ενθουσιάζει σε έναν βαθιά ανθρώπινο μονόλογο δώδεκα ρόλων, που μας διηγείται με δάκρυ τη Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού, αλλά και με αισιοδοξία, αγώνα, ελπίδα και γέλιο τη μάχη του ανθρώπου να ζήσει, να ερωτευτεί και να δημιουργήσει ξανά σε μια νέα γη και πατρίδα μετά τον ξεριζωμό!
Η Λεμονιά (Χρύσα Παπά) παρουσιάζεται στο κοινό για να αφηγηθεί την ιστορία του πατέρα της, του φιλόλογου Γαληνού Φιλονίδη. Μια ιστορία που αρχίζει το 1915 και ολοκληρώνεται το 1962, στην Τραπεζούντα και σε άλλες περιοχές του Πόντου, στην Αμπχαζία και στο Καζακστάν. Ο ήρωάς μας ο Γαληνός διχάζεται ανάμεσα σε δυο γυναίκες, δοκιμάζονται οι ηθικές αρχές του και έρχεται αντιμέτωπος με την αγριότητα και τις τρικυμίες της ψυχής, ενώ στο πρόσωπό του και στην πορεία του αντανακλώνται τα δεινά των Ελλήνων του Πόντου και των Αρμενίων από τους Νεότουρκους.
Ενα έργο γεμάτο έρωτα, μυστήριο, αγριότητα, ραδιουργίες από φίλους που φθονούν, κωμικές στιγμές, εξαθλίωση και αξιοπρέπεια. Ενα ταξίδι που γράφει η ζωή, που φαντάζει σαν τις φλόγες του χορού της φωτιάς.
Χρύσα, πώς αποφάσισες να ανεβάσεις το έργο «Σέρρα – Η ψυχή του Πόντου» που βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο του Γιάννη Καλπούζου;
Θυμάμαι ήταν καλοκαίρι του 2018 όταν αγόρασα το βιβλίο του Γιάννη Καλπούζου «Σέρρα – Η ψυχή του Πόντου». Ο πατέρας μου είναι από τον Πόντο και για μένα αυτό το βιβλίο θα ήταν ένα ταξίδι στην πατρογονική γη. Λόγω διάφορων υποχρεώσεων, το βιβλίο το πήρα στα χέρια μου να το διαβάσω τελικά το καλοκαίρι του 2019. Επειτα από έναν χρόνο. Θυμάμαι ότι ήμουν σε θεατρική περιοδεία και μετά την παράσταση είχα τη ζέση να τρέξω στο δωμάτιό μου να πιάσω το βιβλίο και να βυθιστώ στις ιστορίες του. Μέσα σ’ έναν μήνα το είχα διαβάσει, αφού δεν μπορούσα να ξεκολλήσω, ήθελα να μάθω το μετέπειτα, το τέλος. Το 2020 συνάντησα σε μια εκδήλωση τον συγγραφέα του βιβλίου Γιάννη Καλπούζο και του μίλησα με λόγια αγάπης για το μυθιστόρημά του και του εξέφρασα την επιθυμία να παίξω τους ήρωες του βιβλίου του σε μορφή μονολόγου. Ο Καλπούζος συγκινήθηκε με τον ενθουσιασμό μου και, καθώς είναι πολύ δοτικός άνθρωπος, δεν μου αρνήθηκε να κάνω πραγματικότητα την επιθυμία μου. Σκεπτόμενη πώς θα μετατραπεί το μυθιστόρημα σε μορφή θεατρικού μονολόγου, ζήτησα μια συνάντηση από τον σκηνοθέτη Σωτήρη Χατζάκη και του εξέφρασα το όνειρό μου. Του είπα ότι με τον Γιάννη Καλπούζο έδωσα τα χέρια και ότι ήθελα να συνεργαστώ μαζί του για να ζωντανέψουμε τους ήρωες στο σανίδι. Ο υπέροχος Σωτήρης Χατζάκης σκηνοθέτησε μια ηρωίδα που δίνει ζωή σε δώδεκα ρόλους.
Πώς είναι να καταπιάνεσαι με δώδεκα ρόλους; Να μπαίνεις στην καρδιά, στο μυαλό και στις ιστορίες δώδεκα ανθρώπων;
Οι θεατές που με βλέπουν στο έργο και μετά έρχονται στα καμαρίνια μού λένε: «Μα, πώς το κάνετε όλο αυτό και δίνετε την ψυχή σας, από τα βασανιστήρια, στην εξορία, στα καταναγκαστικά έργα, στις προδοσίες των φίλων, στις χάρες και στους γάμους που έγιναν δάκρυ και πόνος;» Το θεωρούν εξουθενωτικό. Κι όμως για μένα είναι δημιουργία, μεγάλη χαρά, απελευθέρωση, κάτι πολύ σπουδαίο. Σας το είπα και από την αρχή της κουβέντας μας. Είμαι κατά το ήμισυ Πόντια. Οι γονείς του πατέρα μου ήταν έξω από ένα χωριό της Τραπεζούντας. Η προγιαγιά μου πέρασε πολλά για να έρθει από τον Πόντο στην Ελλάδα. Η γιαγιά μου δεν μιλούσε για όλα αυτά τα δεινά που πέρασαν. Σαν τους Κυπρίους που είναι από τα Κατεχόμενα και δεν διηγούνται όσα μαρτυρικά βίωσαν. Υπάρχει μεγάλος πόνος. Και όταν τα φέρνεις ξανά στη θύμηση και μιλάς για αυτά στα παιδιά και τα εγγόνια σου, στενοχωριέσαι. Η γιαγιά μου πάντα έλεγε οι Πόντιοι έχουν βασανιστεί πολύ στη ζωή τους, ξεριζώθηκαν από τα σπίτια τους, περπάτησαν σε πορείες θανάτου, είδαν βιασμούς, λεηλασίες εκκλησιών, θηριωδίες. Είναι μια ανοιχτή πληγή όλο αυτό. Για όσα χάνεις. Για όσα αφήνεις πίσω. Η φύση, οι άνθρωποι, τα χωριά. Μετά μένεις με τις αναμνήσεις της πατρίδας. Πριν παίξω στο έργο, διάβασα το τρίτομο έργο του Κωνσταντίνου Φωτιάδη «Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου».
Τι μήνυμα θες να περάσεις μέσα από την παράσταση; Με τι σκέψεις θέλεις να φύγει ο θεατής;
Ο Γιάννης Καλπούζος δεν έγραψε ένα βιβλίο που αφορά μόνο τη Γενοκτονία των Ποντίων. Το έργο του Καλπούζου είναι βαθιά πανανθρώπινο! Δεν έχει σκοπό μόνο να διηγηθεί μια ιστορία, να δικαιώσει τους Ποντίους για τη Γενοκτονία. Πρώτα απ’ όλα μιλάει για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Το έργο για μένα είναι μεγαλειώδες γιατί είναι διαχρονικό και επίκαιρο. Δεν αφορά μόνο το 1919, χρονολογία-ορόσημο για τη Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού ή το 1922 τη Μικρασιατική Καταστροφή ή το 1955 με τα Σεπτεμβριανά ή το 1962, το 1964 με τους διωγμούς και τις απελάσεις που έγιναν στην Πόλη στους Ελληνες και τις καταστροφές που υπέστησαν οι περιουσίες τους από τους εθνικιστές στην Τουρκία. Το έργο αυτό είναι διαχρονικό γιατί λαοί ξεριζώθηκαν και στη Συρία και στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ και στη Λιβύη και στην Ουκρανία. Το έργο αυτό, όσο η Ιστορία και οι τραγωδίες δεν μαθαίνονται από τους λαούς και τραγικά επαναλαμβάνονται, γίνεται αυτόματα σπουδή και μελέτη για τις σύγχρονες τραγωδίες των λαών. Οσοι έρχονται να δουν την παράσταση μου λένε «πόσα μάθαμε και δεν ξέραμε». Είναι σπουδαίο μια παράσταση να είναι τροφή για το μυαλό.
Ο ήρωάς σου, ο Γαληνός, αποτελεί σύμβολο αγώνα;
Ο Γαληνός ως άνθρωπος έχει ένα μεγαλείο. Νιώθεις με όσα ζει σαν να είναι ο πατέρας της ιστορίας. Ο Γαληνός τι μας μαθαίνει; Να αγαπάμε τη ζωή, να μην το βάζουμε κάτω, να είμαστε μαχητές, αγωνιστές, ό,τι και να γίνει εμείς να παλέψουμε για να επιβιώσουμε και να ζήσουμε μέχρι τέλους το ταξίδι αυτό της ζωής. Ο Γαληνός, όταν έχασε γυναίκα και παιδί, αρπάχτηκε ξανά από τα δίχτυα της αγάπης για να κρατηθεί, για να αντέξει και θέλησε να ξαναπαντρευτεί. Αυτό είναι το μεγαλείο της ζωής, η γιορτή του έρωτα, αυτό που λέμε «η ζωή συνεχίζεται», κοιτάμε μπροστά, ρουφάμε το δώρο της ζωής. Και όταν η μοίρα τον χτυπάει ξανά, πάλι θα κρατηθεί από τον έρωτα, τη γνώση, πάλι θα παλέψει. Πολλοί, μετά το τέλος της παράστασης, λένε: «Μα όσα λέτε γίνανε στ’ αλήθεια;» Και τους απαντώ: «Και χειρότερα και με μεγαλύτερη αγριάδα». Αλλά το θέατρο είναι πάντα λυτρωτικό και παρηγορητικό και αφήνει και μια ελπίδα στον θεατή, κάτι για να ελπίζει και να ονειρεύεται. Τον Γαληνό δεν τον καταδίωξαν μόνο οι Τούρκοι και οι Ρώσοι, οι ξένοι, αλλά και οι Ελληνες φίλοι του, οι παιδικοί. Και αυτό πονάει πιο πολύ απ’ όλα. Αυτοί τον φθονούσαν για τη φιλομάθειά του, αυτοί τον ζήλευαν για τις γυναίκες που παντρεύτηκε, όμορφες και με αρετές, και του έκαναν το μεγαλύτερο κακό. Οι δικοί του άνθρωποι, κατά τ’ άλλα. Αυτούς που βοήθησε αυτοί του φέρθηκαν με αχαριστία. Οι ξένοι που τον θαύμασαν αυτοί και τον βοήθησαν. Στο έργο, ναι, περνούν ξεκάθαρα τα συμφέροντα των εξουσιών που καθορίζουν τις τύχες των λαών, η απληστία των ηγεσιών, η προπαγάνδα περί καθαρής φυλής, ο φανατισμός, ο ρόλος των ολοκληρωτικών καθεστώτων, αλλά ο Καλπούζος δεν μένει μόνο εκεί. Αναλύει σε βάθος τους ανθρώπινους χαρακτήρες, ανεξαρτήτως θρησκείας, χρώματος, φυλής, οικονομικής και κοινωνικής τάξης.
Ποια είναι η μεγαλύτερη αρετή του Γαληνού;
Οτι είναι ένας βαθιά καλός άνθρωπος. Ενας άνθρωπος το μεγάλο προνόμιο του οποίου είναι η γνώση και το μεγάλο του πλεονέκτημα η εσωτερική του δύναμη.
Πιστεύειε ότι υπάρχουν άνθρωποι σαν τον Γαληνό σήμερα;
Το εύχομαι και το ελπίζω. Οπως υπάρχουν και οι πόλεμοι σήμερα, σαν τίποτα να μην έχει αλλάξει από το 1919, το 1922, έτσι υπάρχουν και οι άνθρωποι που παραμένουν καλοί μέσα στην καταστροφή.
Οι Ελληνες έχουν ανάγκη το θέατρο ή είναι είδος πολυτελείας;
Οπως έχουν ανάγκη να φάνε, έχουν ανάγκη να δουν μια καλή παράσταση για να τραφούν το μυαλό και η ψυχή τους. Οι Ελληνες έχουμε περάσει Μνημόνια, μετά πανδημία, καραντίνα, ενεργειακή κρίση και δεν έχει τελειώσει το έργο των δυσκολιών ακόμη. Θα ανατρέξουν στις τέχνες λοιπόν και στον πολιτισμό -γι’ αυτό τα θέατρα είναι γεμάτα- για να συνεχίζουν να ονειρεύονται. Θα έλεγα ότι έχουμε περάσει ένα άλλο είδος πολέμου στην Ελλάδα, τον οικονομικό, που είχε φριχτά αποτελέσματα στην κοινωνία μας και στην ψυχική υγεία των ανθρώπων. Να μου πείτε, πάντα υπάρχει το χειρότερο. Ο πραγματικός πόλεμος να πέφτουν βόμβες στο κεφάλι σου, χημικά, να ξεριζώνεσαι, να φεύγεις με μια βαλίτσα και να μην έχεις νερό να πιεις και φαγητό να φας και να περπατάς σε δρόμους με στρατιώτες και τανκς μέσα στο κρύο, όπως βλέπαμε στην Ουκρανία. Ναι, υπάρχει και το χειρότερο πάντα σενάριο. Αλλά κι εμείς στην Ελλάδα με όλο αυτόν τον ψυχολογικό πόλεμο και τα capital controls δεν ζήσαμε και μέρες ευημερίας. Μπορεί η ανθρωπότητα να περπατά μπροστά, να κάνει άλματα η τεχνολογία και η επιστήμη να κάνει θαύματα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι στον άνθρωπο έχει εξαλειφθεί το κακό και η άπληστη φύση του να δημιουργεί νέες εστίες πολέμου.
Γιατί έχει γίνει ζούγκλα η κοινωνία μας; Τι συμβαίνει και ακούμε τέτοια ειδεχθή εγκλήματα;
Η κοινωνία μας έχει αγριέψει πάρα πολύ. Και ο φόβος έχει ριζωθεί μέσα στις ψυχές μας. Ο φόβος κάνει τον άνθρωπο αγρίμι. Ο φόβος που δημιουργεί η ανεργία, η έλλειψη χρημάτων, οι απειλές από τη γειτονική χώρα, από την πανδημία, όλα αυτά έχουν γίνει ένα τοξικό συνονθύλευμα, το οποίο διαχέεται μέσα στον κοινωνικό ιστό. Ποιος θα λύσει όλο αυτό το κουβάρι; Ερχονται και πάλι οι εκλογές και όλοι έχουν εναποθέσει τις ελπίδες τους στην πολιτική. Εγώ, από την άλλη, πιστεύω πιο πολύ σ’ αυτό που λέμε ατομική ευθύνη. Ας γίνουμε πρώτα απ’ όλα καλύτεροι εμείς οι ίδιοι.
Η τέχνη βοηθά στην καλυτέρευση του ανθρώπου;
Σαφέστατα ναι. Δυο χρόνια χωρίς θέατρο, μουσική, χορό ο κόσμος αγρίεψε ακόμη πιο πολύ. Ο άνθρωπος χωρίς την τέχνη έγινε αγρίμι. Οι τέχνες, η μουσική, το θέατρο μαλακώνουν τον άνθρωπο. Το θέατρο είναι λαϊκή τέχνη και ολοκληρωμένη, γιατί έχει μουσική, χορό, λόγο. Δεν είναι μόνο ότι ένας ολόκληρος κλάδος αυτός της τέχνης έχασε το μεροκάματό του στην καραντίνα, έχασε και ο κόσμος τη χαρά του. Το θέατρο πάντα βάλλεται από τις εξουσίες. Δεν βλέπετε τι γίνεται με τα πτυχία των δραματικών σχολών; Τα εξισώνουν με αυτά του λυκείου! Με το χέρι στην καρδιά σάς λέω ότι είμαι απόφοιτη της Γαλλικής Φιλολογίας και η φοίτησή μου στη δραματική σχολή με καθημερινή παρουσία ήταν πιο δύσκολη από την πανεπιστημιακή μου μόρφωση. Τέσσερα χρόνια φοίτησα για να πάρω το πτυχίο στη Γαλλική Φιλολογία, τρία στη δραματική σχολή και είχα δεκάωρα μαθήματα στη δεύτερη. Δεν ήταν υποδεέστερες σπουδές. Είχα πολύ διάβασμα, εξετάσεις, ειδικά για να πάρεις το πτυχίο. Με λίγα λόγια, θέλω να πω ότι η εξουσία φοβάται το θέατρο και τους καλλιτέχνες γιατί αφυπνίζουν τους λαούς. Δεν είναι τυχαίο που στη Βρετανία οι σπουδαίοι ηθοποιοί παίρνουν τον τίτλο του σερ. Εδώ, στη χώρα που γέννησε το θέατρο και τον πολιτισμό, οι ηθοποιοί βάλλονται. Οι ηθοποιοί δεν παίζουν απλά, γαλουχούν συνειδήσεις, δημιουργούν ευφορία στην ψυχή των ανθρώπων και αυτή είναι μεγάλη δουλειά. Ο ηθοποιός συγκινεί τον κόσμο. Συν-κινώ. Μαζί τον κινητοποιεί. Είναι δυνατόν σε ηθοποιούς που υπηρετούν για 50 χρόνια το Εθνικό Θέατρο της χώρας και έχουν παίξει τα πιο σπουδαία έργα του παγκόσμιου ρεπερτορίου να λες ότι οι σπουδές τους ισοδυναμούν με πτυχίο λυκείου και είναι σαν τους ανειδίκευτους εργάτες; Επειδή λοιπόν στο DNA των Ελλήνων ρέει το θέατρο, κάθε υπουργός μπορεί να λέει ό,τι θέλει, στη συνείδηση του κόσμου όμως οι Ελληνες ηθοποιοί είναι πολύ ψηλά. Τι μπορεί να πει κάποιος στην κυρία του θεάτρου μας Ράνια Οικονομίδου για τις σπουδές και την παιδεία της;
Σε τι κοινωνία ζούμε;
Σε μια κοινωνία όπου έχουμε γίνει ρομποτάκια. Μας έχουν κάνει ρομποτάκια. Θα έλεγα πιο ορθά, φοβισμένα ρομποτάκια. Μας χειραγωγούν ηγέτες χωρίς όραμα. Βλέπετε στην Ελλάδα να υπάρχει ηγέτης που να πιστεύει ή να πίστεψε στον πολιτισμό της χώρας μας; Που να έδωσε χρήματα στις τέχνες; Μόνο η ιδιωτική πρωτοβουλία επενδύει στην τέχνη και βέβαια όχι για ανιδιοτελείς λόγους.
Τι σκοπό έχειες με αυτή την παράσταση;
Μετά την Αθήνα να την ανεβάσω στη Θεσσαλονίκη, αλλά να την ταξιδέψω και σε όλη την Ελλάδα, στο εξωτερικό και όπου υπάρχει Ελληνας ανά τον κόσμο και Πόντιος! Αυτή η παράσταση μου δίνει δύναμη, έμπνευση να ανέβω πάνω στη σκηνή και να δώσω όλο μου το είναι. Είναι αποθεραπεία. Είναι η ιστορία των Ποντίων και όχι μόνο… και θέλω να την πω. Ηρθε τη στιγμή που νιώθω ότι έχω κάνει μια καλλιτεχνική διαδρομή και νιώθω χορτάτη. Θέλω ως ηθοποιός -και είμαι ευλογημένη που έχω αυτή την ευτυχία και την ελευθερία πλέον- να πω μια ιστορία με ανθρωπιά. Πρέπει να εξημερώσουμε το αγρίμι μέσα μας. Δεν φταίει κανένας γείτονας, ξένος, συγγενής, συνεργάτης να δέχεται τα νεύρα μας. Και η τέχνη εξημερώνει. Η «Σέρρα – Η ψυχή του Πόντου» μπορεί να γίνει ταινία, τηλεοπτική σειρά, έχει τόσα γεγονότα να πει, τόσες αλήθειες. Μακάρι να τα έβλεπαν μαθητές σε σχολεία, στο διαδίκτυο.
Τι θα ήθελες να αλλάξει στην κοινωνία μας;
Εχει χαθεί η χαρά από την οικογένεια, η ελπίδα από την κοινωνία. Ολοι θεωρούν ότι τίποτα δεν θα αλλάξει. Οτι όλα θα παραμείνουν τα ίδια. Κι όμως όλα μπορούν να αλλάξουν, ακόμη και με το να διαβάσουμε ένα βιβλίο. Είναι θέμα επιλογής, αυτό λέω και στους μαθητές μου. Εμείς οι μεγαλύτεροι πρέπει να πούμε στα παιδιά μας να αντισταθούν στα κακώς κείμενα, να ρουφήξουν το δώρο της ζωής, να παλέψουν, να μορφωθούν και να αγωνίζονται μέχρι να πεθάνουν. Τίποτα στη ζωή δεν είναι δεδομένο, θα κάνουμε χιλιάδες λάθη, θα ζητήσουμε συγγνώμη αν βλάψαμε κάποιον άθελά μας, θα συνεχίσουμε. Για μένα η ζωή είναι δώρο, το να έχεις την υγεία σου είναι ευλογία και αυτό που με κρατά ζωντανή και δυνατή είναι η πίστη μου στον Θεό.
